Айниқса, мактабларда болаларнинг бир-бирини таъқиб қилиши, уларнинг руҳиятига жиддий зарар етказмоқда. 2024 йил 14 ноябрда имзоланган "Болаларни барча турдаги зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида"ги қонун бу муаммонинг долзарблигини яна бир бор тасдиқлайди.

Буллинг ўзи нима? Бу – бир гуруҳ болалар ёки битта бола томонидан бошқа болага нисбатан ҳақоратли лақаблар қўйиш, у билан ҳар қандай мулоқотни рад этиш, унинг мулкини тортиб олиш ва зарар етказиш, жисмоний, руҳий ёки ақлий хусусиятларини омма олдида муҳокама қилиш, шаъни ва қадр-қимматини камситиш ёки соғлиғи ва ҳаётига зарар етказиш, шу жумладан, интернет орқали амалга ошириладиган узоқ муддатли руҳий ва жисмоний тажовузкор таъсир ўтказишдир.

Буллингнинг бир неча шакли мавжуд: жисмоний, вербал (сўз билан), ижтимоий ва кибербуллинг. Жисмоний буллинг – бу уриш, турткилаш, итариш, нарсасини синдириш. Вербал буллинг – ҳақорат, таҳдид, масхара қилиш. Ижтимоий буллинг – бепарво қараш, эътибор бермаслик, ғийбат тарқатиш, бўҳтон қилиш, яккалаш, алоқадан узиш. Кибербуллинг эса интернетда, ижтимоий тармоқларда таъқиб қилишдир.

Буллингга олиб келувчи омиллар ҳам турлича. Психологик, ижтимоий ва ҳатто мактабга оид омиллар бунга сабаб бўлиши мумкин. Ўз-ўзига бўлган ишончнинг пастлиги, агрессивлик, ҳукмронликка интилиш, носоғлом оилавий муҳит, тенгдошларнинг таъсири, катталар томонидан қўллаб-қувватлаш етишмаслиги, мактабдаги салбий муҳит, таъқибнинг олдини олишга қаратилган самарали дастурларнинг йўқлиги – буларнинг барчаси буллингнинг авж олишига шароит яратади.

Агрессорлар, одатда, ўзларининг камчиликларини бошқаларга кўрсатишдан қўрқадиган ва ўзларини бошқалардан юқори қўядиган кишилардир. Улар ўзларининг муаммоларини бошқаларнинг ҳисобига ҳал қилишга ҳаракат қилишади.

Мактабдаги таъқибга қарши кураш механизмлари:

Мактабдаги буллингга (таъқиб)га қарши кураш - бу педагоглар, психологлар, ота-оналар ва ўқувчиларнинг биргаликдаги саъй-ҳаракатларини талаб қилувчи мураккаб вазифадир. Бу ҳодисага қарши курашда қўлланиши мумкин бўлган асосий механизмлар қуйида келтирилган:

1. Профилактика

• Таълим дастурлари: Ўқувчиларда мулоқот, бағрикенглик, ҳамдардлик ва можароларни тинч йўл билан ҳал қилиш кўникмаларини шакллантиришга қаратилган тренинг ва машғулотлар ўтказиш.
• Таъқиб тушунчасини тушунтириш: Ўқувчиларга таъқиб нима эканлиги, унинг қурбонлари ва тажовузкорлари учун қандай оқибатларга олиб келишини тушунтириш.
• Мактабда ижобий муҳит яратиш: Коллективни бирлаштириш ва ишонч ҳамда ўзаро ҳурмат муҳитини яратишга қаратилган тадбирларни ташкил этиш. Меҳрибонлик, ўзаро ёрдам ва қўллаб-қувватлаш намоён бўлишини рағбатлантириш.
• Ота-оналар билан ҳамкорлик: Таъқиб муаммосига бағишланган ота-оналар йиғилишларини ўтказиш. Ота-оналарга таъқибнинг аломатлари ва фарзанди таъқиб қурбони ёки гувоҳи бўлиб қолса, унга қандай ёрдам бериш мумкинлиги ҳақида маълумот бериш.

2. Таъқиб ҳолатларига муносабат

• Таъқиб ҳолатларини ўз вақтида аниқлаш: Педагоглар ва бошқа ходимларга таъқиб аломатларини аниқлашга ўргатиш. Таъқиб ҳолатлари ҳақида аноним равишда хабар бериш тизимини яратиш.
• Ҳодисаларни ўрганиш: Ҳар бир таъқиб ҳолатини барча манфаатдор томонлар иштирокида синчиклаб ўрганиш.
• Тажовузкорга нисбатан чоралар кўриш: Ёш ва қилмишининг оғирлигига мос келадиган интизомий чораларни қўллаш. Тажовузкорнинг хатти-ҳаракатларини ўзгартиришга қаратилган индивидуал иш олиб бориш.
• Қурбонларга психологик ёрдам кўрсатиш: Таъқиб қурбонларига психологик қўллаб-қувватлаш кўрсатиш. Ҳар бир қурбон билан индивидуал иш режасини ишлаб чиқиш.

3. Қўллаб-қувватлаш тизимини яратиш

• Масъул шахсни тайинлаш: Барча тадбирларни ташкил этиш ва мувофиқлаштириш учун таъқибга қарши кураш бўйича координаторни тайинлаш.
• Мактабда таъқибнинг олдини олиш бўйича кенгаш ташкил этиш: Кенгаш таркибига мактаб маъмурияти, педагоглар, психологлар, ота-оналар ва ўқувчилар вакиллари кириши керак.
• Ташкилотлар билан ҳамкорлик: Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар, ижтимоий хизматлар ва жамоат ташкилотлари билан ҳамкорлик қилиш.

Таъқибга қарши кураш профилактика, таъқиб ҳолатларига муносабат ва қўллаб-қувватлаш тизимини яратишни ўз ичига оладиган комплекс ёндашувни талаб қилади. Таъқибга қарши кураш чоралари тизимли характерга эга бўлиши ва доимий асосда амалга оширилиши керак.

Буллинг – бу фақатгина жабрланган боланинг эмас, бутун жамиятнинг муаммосидир. Бунга қарши курашиш учун барчамиз бирлашишимиз, бундай ҳолатларга бефарқ бўлмаслигимиз керак. Ота-оналар, ўқитувчилар, жамоат ташкилотлари – барчамиз бу муаммони ечишда ўз ҳиссамизни қўшишимиз лозим.

Янги қонуннинг қабул қилиниши – бу йўлдаги муҳим қадамдир. Аммо, қонуннинг ишлаши учун жамиятнинг ҳар бир аъзоси ўз масъулиятини ҳис қилиши, буллингга қарши биргаликда курашиши зарур. Унутмайлик, буллинг – бу жамиятнинг оғриқли нуқтаси, ва биз уни биргаликда даволашимиз керак.

Альбина Таджибаева,

Тошкент давлат юридик университети

Жиноят процесси кафедраси доценти, PhD