Англаган бўлсангиз, гап бугун дунёда яшин тезлигида кенг тарқалган ижтимоий тармоқ — ТикТок ва тиктокчилар ҳақида бормоқда.
Хўш, ТикТок ўзи нима? У нимаси билан инсонларни ўзига жалб қилмоқда?
ТикТок Хитойнинг “ByteDance” компаниясига тегишли бўлган қисқа ҳажмли видеороликларни кўришга мўлжалланган сервер бўлиб, 2018 йилда ишга туширилган версияси Хитойда энг етакчи видеоплатформага айланди. Қолаверса, у дунёда ҳам кенг тарқалиб, энг кўп юклаб олинаётган иловага айланиб боряпти.
Бугун ТикТок нафақат зерикишнинг олдини олиш, овуниш, балки блогерлар учун ўз контентида мўмай даромад топиш воситасига ҳам айланиб бормоқда. Айримларда эса жамиятдаги ўз ўрнидан қониқмаслик ҳиссининг пайдо бўлаётгани, қандай бўлмасин — бачканаликми, ўз жонини хавф остига қўйиш ҳисобига бўлса-да, одамлар эътиборини тортиш, шу орқали ижтимоий тармоқ “юлдуз”ига айланиш ва “просмотр”ларни кўпайтиришга бўлган қизиқиш уларни мазкур ижтимоий тармоққа ипсиз боғлаб қўймоқда.
ТикТокда смартфонинг ўзида клип олиш ва унга визуал эффектларни қўшиш имкониятининг мавжудлиги ҳамда уни видеохостингга жойлаштириш мумкинлиги мазкур ижтимоий тармони одамлар орасида анча оммалашишига хизмат қиляпти.
ТикТокнинг асосий афзаллиги, челленж билан боғлиқ. Гап шундаки, фойдаланувчиларга муаллифнинг бирор-бир ўйланмаси ёки хатти-ҳаракатларини такрорлаш ва ўз саҳифасига жойлаштириш имконияти яратилган. 2020 йилнинг энг оммалашган флешбоми — Flip The Switch Challengeни эслаш кифоя. Унинг ғояси жуда оддий: мусиқа садоси остида иккита одам кўзгу қаршисида рақсга тушади, бир лаҳзада монтаж варианти экранга чиқиб келади ва видеоролик қаҳрамонлари ўрин алмашади.
Мазкур ижтимоий тармоқнинг яратилганига кўп вақт бўлмаган бўлса-да, анча оммалашиб улгурди. COVID-19 пандемиясининг тарқалиши билан бир вақтда ТикТок ҳам коронавирус сингари одамлар орасида кенг тарқала бошлади. App Store и Google Playнинг расмий маълумотларига қараганда, мазкур иловага юкланган материалларнинг сони дунё бўйича икки миллиардга етди. 2020 йилнинг биринчи чорагининг ўзида мазкур ижтимоий тармоқ 315 миллион нафар янги фойдаланувчиларига эга бўлди. Бу аввалги чоракдаги кўрсаткичлардан анча юқори саналади.
Ўтган йилнинг август ойида ТикТок дунёдаги энг оммабоп илова сифатида тан олинди. У App Store, и в Google Play орқали энг кўп юкланган иловага айланди. 2020 йили ёзнинг сўнгги ойида ТикТок расмий магазинлар орқали 63,3 миллион марта юклаб олинган.
Айтиш жоизки, бунда коронавирус пандемияси таъсир кўрсатди. Чунки одамлар карантин пайтида уйда қолиб, вақт ўтказиш учун ўзларига овунчоқ, эрмак топишга берилишди. Бунда ТикТок жуда қулай воситага айланди.
Бироқ одамларнинг ТикТокка бўлган қизиқишлари баъзан аянчли оқибатларга ҳам олиб келмоқда. 2019 йилнинг ноябрь ойида @antstorm123 ники остидаги TikTok фойдаланувчиси “Қандай қилиб мия чайқалишига эришиш мумкин?”, деб номланган роликни жойлаштирди. Ёш йигит камерани ерга қўйиб, унинг атрофига ўзининг дўстларини жамлади ҳамда баскетбол тўпини юқоридан дўстлари бошига қаратиб улоқтираверди. Мазкур ролик шартига кўра иштирокчилар тўпга чап беришлари ёки ўзларини олиб қочишлари мумкин эмас. Тўп зарбасидан энг кам зарар кўрган иштирокчи ғолиб, деб топилди.
Ижтимоий тармоқ модераторлари томонидан мазкур роликдаги шартлар жиддий жароҳатларга сабаб бўлиши айтилганига қарамай, у тезда фойдаланувчилар орасида оммалашиб кетди. TikTokда ўнлаб ана шундай видеолар тарқала бошлади. Энди бу сафар баскетбол тўпининг ўрнига турли қаттиқ бумлар, ҳаттоки велосипедлар ҳам одамлар устига улоқтирила бошланди. Бу билан “просмотр”лар сони ошди.
Шу ерда бир мулоҳаза. Яқин-яқингача селфи тушаман, деб ўз жонини хатарга қўйган инсонлар ҳақида интернет ва телевидение орқали кўплаб нохуш хабарларга дуч келардик. Энди эса ТикТок аталмиш янги таҳдид ундан ҳам ошиб тушяпти. Бири урфдан қолиб, иккинчиси урфга айланяпти гўё. Ўйланиб қоласан, наҳотки омма эътибори, уларнинг “like”и инсонни ўз ҳаётини хавф-хатарга қўйишига арзиса?
2019 йилда содир бўлган ҳодиса фожиа билан якун топди. Уч нафар ёш ҳиндистонлик дўстлар автомобиль ҳаракатланаётган пайтда TikTok учун хавфли ролик олишга қарор қилишади. Улардан бири автомобилни бошқараётганда, йўловчи ўриндиғида ўтирган йигитлардан бири тўппончани қўлига олиб, уни тўғри мошинани бошқараётган дўстига ўқталиб, бехосдан унинг тепкисини босиб юборади. Оқибатда ҳайдовчининг юзини ўқ тешиб ўтади. Кутилмаган бу ҳолатдан дўстлари қаттиқ саросимага тушиб қолишади. Шифокорлар ҳарчанд урунишмасин 19 ёшли йигитнинг ҳаётини сақлаб қолишнинг имкони бўлмади. Шифохона ходимлари юз берган ҳолатни полицияга тушунтириб беришади, айбдорлар тезда қўлга олинади.
Бугун афсуски, мамлакатимизда ҳам ТикТокда турли беъмани қилиқларни, рақсларни тасвирга олиб, уни ўз саҳифасига жойлаштириш орқали омманинг эътиборини қозонишга ҳаракат қилаётган ёшлар сафи тобора кенгайиб бораётгани ачинарлидир. Айрим тиктокчилар автомобиль йўлларининг қатнов қисмида ёки чорраҳада туриб рақсга тушган видеоларни ТикТокда жойлаштириб, эътибор тортишга уринаётганини қандай тушуниш мумкин?! Бу орқали улар авария ҳолатини юзага келтираётганини, ўзлари ва бошқаларнинг ҳаётини хавф остига қолдиришаётганини англашармикан?
Ёшларни қўя турайлик ТикТокда айрим ёши катта инсонларнинг ўзини “намоён” қилишга бўлган уринишларини оқлаб бўладими?!
Яқинда Андижон шаҳрида “Мотамсаро она” ҳайкали қучоғига ётиб олиб видеога тушган 37 ёшли эркак тиктокчининг қилиғи жамоатчиликнинг ҳақли эътирозига сабаб бўлди. Иккинчи жаҳон урушида фарзанди ҳалок бўлганидан, мусибатдан қаттиқ қайғуга тушган мунис онайизорнинг тимсоли бўлган ҳайкалга бундай ҳурматсизлик қилган одамни қандай аташ мумкин?! Тиктокчи уни ана шундай она дунёга келтириб, вояга етказганини, волидаи муҳтарамаси олдида бутун умрга қарздор эканини ҳис этармикан? Она тимсолига ҳурмати шуми ҳали!? Ёш бола бўлса, ёшликка, ғўрликка йўйиш мумкиндир. Лекин 37 ёшгача ҳаётнинг анчагина баланд-пастини кўрган, аччиқ-чучугини татиган бу инсоннинг қилмишини ҳеч қанақасига оқлаб бўлмайди. Қонун ҳам уни кечирмади. Суд ҳукми билан 15 суткага қамалди.
Тошкент шаҳри марказида жойлашган буюк бобокалонимиз Амир Темурнинг от устидаги ҳайкали олдида икки нафар қизнинг ҳеч қандай қолипга сиғмайдиган хатти-ҳаракатлари тасвирланган сурат ҳаммасидан ҳам ошиб тушди. Улардан бири от бўлиб олган, иккинчиси унинг устига чиқиб олиб, қўлини тўғрига йўналтирган. Боболари буюк авлод бугун шундай маънавиятсизлик исканчасига тушиб қолдимикан, келажагимиз шундай ёшлар қўлида бўладими, деган хаёлларга бир лаҳза берилар эканмиз, қўрқинчли туш кўраётгандек бўламиз. Баданимизни совуқ тер қоплагандек бўлади. Тезроқ уйғониб кетгимиз келади. Бундай ҳолатларни, шундай замондошларимиз борлигини кўриб, қаёққа қараб кетаётганимиз, қандай жамият шаклланаётгани ҳақида ўйланиб қоларкансан...
Шов-бизнес оламидаги айрим шахслар ҳам унинг тарғиботига ҳисса қўшаётгани, ТикТокда қолипга сиғмайдиган турли бачкана қилиқлар қилиб, беҳаё видеолар қўйиб одамларнинг эътиборини тортишга интилаётганини қандай изоҳлаш мумкин?!
Миллий қарашларимиз ва менталитетимизга зид бўлган ТикТокни билиб-билмай тарғиб қилинаётгани, бунда баъзи мутасаддиларнинг ўзлари рағбат уйғотаётгани ачинарлидир. Пойтахтимизда “Tashkent City TikTok Awards 2020” тақдимот маросимининг ўтказилгани, унда муваффақиятга эришган иқтидорли ёшларнинг қўллаб-қувватлаб, уларга қимматбаҳо совғалар топширилгани қанчалик тўғри? Бу ҳолат “Мен табибга шифо сўраб борсам, табибнинг ўзи бемор экан” нақлни эсга солмаяптимикан? Бундай ҳолатда дардимизни кимга айта оламиз?! Бундан кўра, кетган шу харажатларга ёшлар маънавиятини ошириш, китобхонликни тарғиб қилишга йўналтирилган бошқа мусобақаларни ташкил қилиш, ёш авлодни мутолаага қизиқтирган маъқул эмасми?
Танганинг иккинчи томони ҳам бўлади, дерсиз. Тўғри, эзгуликка чорлайдиган, оқибат ва яхшилик қилишга ундайдиган ТикТок видеороликлари ҳам йўқ эмас. Уларнинг ёшларнинг маънавиятига ижобий таъсир кўрсатадиган томонлари бор. Лекин, афсуски улар жуда кам.
Мухтасар айтганда, бугунги ҳар қандай хато, эртага қимматга тушиши мумкин. Бугунги ниҳол қандай парвариш қилинса, эртага ана шундай дарахт бўлиб ўсади. Уни қандай мева бериши, ундан қанчалик баҳраманд бўлишимиз, бугунги боғбонларга, яъни катталар, ота-оналарга боғлиқ. Демоқчимизки, фарзандлар тарбиясига, уларнинг юриш-туришига эътиборли бўлайлик, четдан кириб келаётган турли маънавий таҳдидларга қарши тура олайлик. Шундагина уларни турли ёт ғоялар таъсиридан асраган бўламиз.
Шаҳзод ҒАФФОРОВ,
“Янги Ўзбекистон” мухбири
