Ачинарлиси, ўз Ватанида яшаган, меҳнат қилган ўша инсонларга “босмачи” тамғаси босилган. Ваҳоланки, улар ҳеч қаердан келиб бу юртни босмаган эди.
Ўзбекистон Республикаси Олий судида ўтган асрнинг 30-йилларида турли айбловлар билан қамалган, отувга ҳукм қилинган шахсларга нисбатан чиқарилган суд қарорлари апелляция судида кўриб чиқилар экан, юқоридаги каби ҳақли, оғриқли фикрлар жаранглади.
Сир эмас, жуда кўп фильмларда босмачиларни ваҳший одамлар сифатида кўрсатиб, уларга нисбатан бир неча авлодда нафрат уйғотилган. Ваҳоланки, улар мана шу тупроқ учун қайғурган, уни босқинчилардан озод қилишга тиришган чинакам ватанпарвар боболаримиз эди.
Энг улуғ, энг азиз байрам – мустақиллик арафасида ана шундай боболаримиз шаъни, номини оқлашга қаратилган эзгу ишлар эса Президентимиз Шавакт Мирзиёевнинг 2020 йил 8 октябрдаги “Қатағон қурбонларининг меросини янада чуқур ўрганиш ва улар хотирасини абадийлаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги фармойиши асосида амалга оширилмоқда.
Фармойиш асосида Қатағон қурбонларининг меросини янада чуқур ўрганиш, уларнинг хотирасини абадийлаштириш ишларини ташкил этиш ва мувофиқлаштириш Республика ишчи гуруҳи тузилди. Қатағон қурбонларининг номларини тиклаш ва хотирасини абадийлаштириш бўйича “Йўл харитаси” тасдиқланди.
“Йўл харитаси”нинг 5-бандида қатағон қурбонларининг номларини аниқлаш борасида изланишлар кўламини кенгайтириш учун масъулларга вазирлик ва идораларнинг идоравий архивларидан фойдаланиш имкониятини яратиш масаласи белгиланган.
10-бандида эса илмий-тадқиқот ишларини амалга ошириш жараёнида аниқланган, айрим сабабларга кўра реабилитация қилинмай қолиб кетган қатағон қурбонлари номларини оқлаш юзасидан белгиланган тартибда таклифлар киритиш белгиланди.
Қатағон қурбонларининг реабилитацияси бўйича масала ўрганиб чиқилди ҳамда Республика ишчи гуруҳига таклифлар кўриб чиқиш учун юборилди.
Олий суд раисининг 2021 йил 9 февралдаги фармойишига биноан муайян сабабларга кўра реабилитация қилинмай қолиб кетган қатағон қурбонларининг номларини оқлаш ва уларнинг хотирасини абадийлаштириш масалалари бўйича ишларни амалга ошириш мақсадида ишчи гуруҳи тузилган.
Қатағон қурбонлари хотираси давлат музейи директори, Республика ишчи гуруҳи аъзоси Бахтиёр Ҳасанов томонидан 2021 йил 7 январь куни мустабид тузум даврида қатағон қурбони бўлган ва ҳозирги кунга қадар оқланмаган шахсларнинг рўйхати тақдим қилинди.
Мазкур шахсларнинг етти нафарига нисбатан жиноят ишлари Ўзбекистон Республикаси Давлат хавфсизлик хизматининг архивида сақланаётганлиги аниқланиб, жиноят ишлари чақиртирилган.
Олий судга 2021 йил 24 февралда 115 нафар шахсга нисбатан 6 та жиноят иши келиб тушган бўлиб, улар ишчи гуруҳи томонидан ўрганиб чиқилган.
Мазкур жиноят ишларида суд мажлиси баённомаси ёки суд ҳужжатлари (ҳукм ёки бошқача қарор) мавжуд эмаслиги, ишларда фақатгина Бирлашган давлат сиёсий бошқармаси (БДСБ, русча - ОГПУ)нинг учлик мажлиси баённомасидан кўчирма борлиги аниқланган.
Жумладан, Носирхон Тўра ва бошқаларга оид (92 нафар шахсга нисбатан) жиноят иши юзасидан:
1930 йил 27 октябрдаги суддан ташқари БДСБнинг учлик мажлиси баённомаси кўчирмасига кўра, Мансурбай Ширгазиев, Мат Ибрагим Урунбаев, Джурабай Кары Мир Исхаков, Тохтасун Балтабаев, Хамра Ходжа Малля Ходжаев, Аббасхан Кары Азиз Ходжаев, Халмирза Умурзаков, Ходжибай Абдубаев, Акрамхан Тюря Малля Ходжаев, Мухамадиев Ахмадша, Хасанбай Рустамов, Абду Гани Садыкбаев – Ўзбекистон ССР ЖКнинг 78, 14-78 ва 67-моддалари билан отиб ташланган.
Абдужалил Маматшаев, Мулла Фазыль Бабамухамедов, Мулла Нугман Каримов, Мулла Сабит Ташматов, Мадат Бабакулов, Раимбай Урумбаев, Мулла Усман Кары Дадабаев, Юлдашев Мулла Таджибай - 10 йил муддатга, Мулла Исраил Садыкбаев, Мама Закир Шукурбаев, Мулла Турды Аширматов, Абдухалил Абдуразаков, Мухамед Садык Махмудбаев, Алляхан Абдулла Ходжаев - 8 йил муддатга, Хасан Хан Насырхан Тюряев, Абдулла Кары Катта Шейхов - 6 йил муддатга, Курбанбай Юсупбаев, Мулла Джурабай Бачебаев, Имам Али Касымбаев, Мамед Али Саид Муратов, Ахмед Али Саид Муратов, Дамулладжан Абулкасымов, Мулла Алихан Азизбаев, Абдул Ахад Нишанбаев, Сайдулла Максудов, Дада Ходжа Аппак Ходжаев, Мат Ибрагим Баратбаев, Мулла Абдулхай Кары Дадабаев, Зикрия Ходжа Акрамханов, Абдухалык Абдугафаров - 5 йил муддатга концлагерда озодликдан маҳрум қилинган.
Ходжихан Мулла Каримбаев, Дададжан Абул Касымов, Имамхан Мумин Ходжаев, Баба Мухамед Дададжанов, Шукурбай Шир Алиев, Абдулла Бай Мансурбаев, Халмамад Устабабаев, Илмиямин Юсупбаев, Узакбай Лолакариев, Акбар Ходжи Абду Вахабов - Ўзбекистон ССР ЖКнинг 58, 67, 78, 14-78-моддалари билан уларнинг БДСБ учлик мажлисига қадар қамоқда сақланган вақтини ҳисобга олиб қамоқдан озод қилинган.
Мавжуд иш материалларидан аниқланишича, ушбу жиноят ишида айбланувчи тариқасида ўтган барча шахслар ҳибсга олингач, дастлаб айбловни инкор қилиб келган бўлса-да, сўнг тайзиқлар остида айбларига иқрорлик билдириб, кўрсатув берганликлари сўроқ баённомасида ўз ифодасини топган, уларнинг ўртасида юзлаштириш ўтказилмасдан, фақат берган кўрсатувлари ишга тикилган.
Ибрагимбек Чакабаев ва бошқаларга оид (16 нафар шахсга нисбатан) жиноят иши юзасидан:
БДСБнинг 1932 йил 13 апрелдаги баённомасидан кўчирма мавжуд. Бироқ ОГПУнинг ҳукми мавжуд эмас: 1932 йил 13 апрелда Ибрагим бек Чакабаев, Абдукаюм Парваначи Улаев, Ишан Исахан Мансурханов, Алимардон Датхо Мухамедов, Сулайман Салахутдинов, Кур Артык Аширов, Мулла Нияз Парваначи Хакимов, Мулла Ахмад Бий Саидов, Ташмат Ходжа Бердиев, Азим Марка Астанакулов, Куганбек Ширалиев, Шахасан Иманкулов, Мирзакаюм Черов, Куган Кенджаев, Алят Палван Илъмирзаев, Ишан Палван Бахадур Задега оид жиноят иши ОГПУ томонидан кўриб чиқилиб, отиб ўлдириш тўғрисида қарор қабул қилинган.
Мазкур жиноят иши суд томонидан кўриб чиқилмаган, жиноят ишида суд ҳукми ёки баённомаси мавжуд эмас.
Терегулов Осман Игматулович ва бошқаларга оид (4 нафар шахсга нисбатан) жиноят иши юзасидан:
Маъмурий сургун қилиш Комиссиясининг 1922 йил 5 мартдаги қарорига кўра, Терегулов Осман Игматулович, Юнгеров Александр Васильевич, Муратов Искандар Исхакович ва Гайнулин Загидлулла Гайдулоевич ЖК 60-моддасига асосан айбдор деб топилишиб, О. Терегулов 3 йил концлагерда, А. Юнгеров 2 йил концлагерда жазо ўташи белгиланган.
И.Муратов ва З.Гайнулин жавобгарликдан озод қилиниб, Туркистон, Башкирия, Татаристон ва Кавказ Республикаларида яшаш ҳуқуқидан маҳрум қилинган.
Хоразм Республикаси фавқулотдаги сессияси Олий революция трибунали томонидан 1922 йил 18 ноябрь куни ЖК 40-моддасига асосан Терегулов Осман Игматулович, Юнгеров Александр Васильевич, Муратов Искандар Исхакович ва Гайнулин Загидлулла Гайдулоевич отишга ҳукм қилинган.
Ушбу ҳолатлар юзасидан жиноят ишлари алоҳида иш юритувга ажратилган.
Даминов Латифга оид жиноят иши юзасидан:
СССР Олий суд ҳарбий ҳайъати сайёр судининг 1938 йил 15 октябрдаги ҳукмига кўра, Л.Даминов отишга ҳукм қилиниб, мол-мулки мусодара қилиниши белгиланган. 1938 йил 15 октябрдаги маълумотномага кўра, Даминов Латифни отиш ҳақидаги ҳукм ижроси амалга оширилганлиги кўрсатилган.
Султанов Гафурга оид жиноят иши юзасидан:
1930 йил 27 октябрдаги Марказий Осиё Бирлашган давлат сиёсий бошқармаси (БДСБ) Мухтор вакили қошидаги Учлик кенгаши қарори билан Ўзбекистон ССР ЖК 58-модда 2-қисми (қуролли тўдалар, совет ҳудудига қуролли қўзғолон ёки аксилинқилобий мақсадларда бостириб келиши) ва 59-модда 3-қисми (Чет эл давлатлари билан аксилинқилобий мақсадларда алоқада бўлиш) бўйича айбдор деб топилган ва отувга ҳукм қилинган.
Кирамов Кивамга оид жиноят иши юзасидан:
СССР Олий суди ҳарбий ҳайъатининг 1938 йил 9 октябрдаги ҳукмига кўра, ЖК 58, 64 ва 67-моддалари билан К.Кирамов отувга ҳукм қилиниб, барча мол-мулки мусодара қилинган.
Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ўринбосари томонидан юқорида кўрсатилган жиноят ишлари юзасидан тегишли тартибда Олий суднинг Жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъатига протестлар келтирилган.
2021 йил 25 август куни ушбу жиноят ишлари Олий суд раиси ўринбосари Икром Муслимов раислигида ўтказилган очиқ суд мажлисларида кўриб чиқилиб, келтирилган протестлар қаноатлантирилди. ЖПКнинг 83-моддасига асосан жами 6 жиноят иши бўйича 115 нафар шахс оқланди.
Орадан қарийб юз йил ўтиб адолат қарор топди!
Мустақиллик йўлида фидокорона кураш олиб борган, ҳатто ўз жонини фидо қилган қатағон қурбонларининг пок номлари халқимиз қалбида мангу яшайди.
Норгул Абдураимова, ЎзА
