Муҳтарам Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 26 майдаги “Маданият ва санъат соҳасининг жамият ҳаётидаги ўрни ва таъсирини янада ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони маданият ва санъат соҳасида катта аҳамият касб этди. Маданият ва санъатнинг ҳамма соҳаларини қамраб олган бу меъёрий ҳужжатда республикамизда фаолият юритаётган театрларни янада ривожлантириш борасидаги долзарб ислоҳотлар белгиланганлиги бирорта ҳам театршунос мутахассисларни бефарқ қолдирмади.
Дарҳақиқат, бугун театр санъатини ривожлантириш ва ижодкорлар учун қулайликлар яратиш борасида эътиборга молик ишлар амалга оширилмоқда. Аммо шунга қарамай, театрларимизда адабий тилга бўлган эътибор сусайиб бораётгандай назаримда. Актёрларнинг нутқида шева аломатлари ҳануз мавжудлиги, нутқ техникасидаги камчиликлар, саҳнада партнёрларнинг бир-бирини эшитмаслиги, қуруқ эмоционал нутқдан нарига ўтолмаётгани кишини ранжитади. Театрлардаги бундай ҳолатларга барҳам бериш учун нима қилишимиз керак? Фарғона вилоят мусиқали драма театри Бош режиссёри Маҳмуд Ғуломов билан айни муҳим жараёндаги муаммолар борасида суҳбатлашдик.
– 2019 йил 21 октябрь куни Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони қабул қилинди. Вазирлар Маҳкамасида Давлат тилини ривожлантириш департаменти ҳамда Маданият вазирлигида Давлат тилини ривожлантириш бўйича маслаҳатчи штатининг ташкил этилиши ҳаммани бирдай қувонтиради. Демак, она тилимизга бўлган эътибор янада кучайтирилди. Сиз кўп йиллардан буён Фарғона вилоят мусиқали театрида фаолият кўрсатиб келмоқдасиз. Мен Фарғона вилоят мусиқали театрда бугунги пандемия шароитида олиб борилаётган онлайн репетицияларни доимий кузатиб боряпман. Театрда фаолият олиб бораётган дўстларим, шогирдларим билан мулоқотлар чоғида сизнинг адабий тилга ва саҳна нутқига бўлган талабчанлигингиз ҳақидаги илиқ фикрларни эшитиб қувонаман. Ҳозирги кунда театрларда саҳна нутқнинг нуфузинини кўтариш энг долзарб масалалардан биридир. Зеро, бу жараён ўзбек адабий тилимизнинг қудратини янада оширишга катта таъсир қилади.
– Аввало актёрларнинг саҳна нутқи устидаги иш жараёнлари ҳақида тўхталсам. Саҳна нутқининг гўзал бўлиши драматургияга боғлиқ. 1939 йилда Тўхтасин Жалилов, Собир Абдулла ва Мамадали Ҳайдаровлар “Тоҳир ва Зуҳра” мусиқали драмасининг инсценировкаси устида бир ой тинимсиз ишлаганлар. Режиссёр М. Ҳайдаров образларнинг тилига ниҳоятда катта аҳамият берар эди. Ҳар бир саҳнага ҳеч бўлмаганда биттадан ария ёзишни талаб қилган пайтида, аввало ариянинг сўзларига қулоқ тутар эди. “Ҳар битта саҳнага ёзилган ария узукка кўз қўйгандек бўлиши шарт, ариядаги ҳар бир сўзнинг тоши бўлсин”, деган фикрни такрорлайверарди. Спектакль устида ишланаётган пайтда ҳар бир саҳнанинг номи ариялар билан аталган бўлиб, С. Абдулла сўзларга масъулият билан эътибор берган. Бунга “Сув келар ахта...”, “Эй қуёш...” каби саҳналарни мисол қилиб айтишим мумкин. Хоразм саҳнасида хоразмга шевасига хос бўлган оҳангда айтиладиган ариядан фойдаланган. Бу учлик бир-бири билан сўз ва унинг саҳнадаги ифодаланиши устида шунақанги тортишиб ишлаганларки, уларнинг билимдонлигига, сўзга бўлган ҳурматига ҳамманинг хаваси келар эди. Ўз навбатида бу ҳол бошқаларга ҳам намуна бўлган. Асар тили масаласи ҳал қилингач, кейин актёрларга роль кўчиришга рухсат берилар эди.
Устозимиз Носир Отабоев режиссурасидаги энг ноёб нарса тилга, нутққа жиддий эътибор қаранганлиги эди. Бундай дейишимнинг боиси, у киши ўзбек адабий тилининг билимдони бўлган. Айниқса, “Бахтли гадолар” комедиясининг инсценировкаси устида ишлаш жараёнида Шаҳобиддин Низомиддинов, Ўзбекистон халқ артисти Жалолиддин Охунов билан ҳар бир сўзга, жумлаларга синчковлик билан ёндашарди. Актёрлар ҳам тушунмаган сўзининг маъносини чақиб, кейин гапиришга одатланган эди. Бу жараёнларда қалами ўткир, театрнинг адабий эмакдоши, Ўзбекистон халқ артисти Яҳёхон Маматхоновнинг ҳам ўрни жуда катта бўлган. Зуннун Мадаминов, Жўра Бобоев, Ҳолмат Икромовлар характер яратишда етакчи актёрлар сифатида ролларни ниҳоятда табиий ижро қилишга ҳаракат қилар эди. Уларнинг нутқи ҳам чиройли бўлган. Саҳнага чиқиб, беҳудага гапирганини ҳеч кўрмаганман.
“Ўтган кунлар” спектаклидаги ижролар-чи? Бу ҳақда жуда кўп гапириш мумкин. 1972 йилда Тошкентга ижодий сафарга борганимизда бир ҳафта давомида бу спектакль аншлаг бўлган. Ўзбекистон халқ артистлари Муроджон Аҳмедов, Исроилхон Султонов, Ёрқиной Ҳотамова, Мавлуда Шомуродавалар ўйнаган саҳналар тарихга муҳрланган. Уларнинг нутқи равон, овозлари жуда чиройли, саҳнада уларни кўрган томошабин севиб қолар эди. Кумуш ролини ўйнаган Ёрқиной Ҳотамованинг овози жуда таъсирчан, самимий, ролни юракдан ижро қилган. Асли қувалик бўлган Исроилхон Султонов Отабек ролини қиёмига етказиб ўйнаган. Томошабин уларнинг ички ҳиссиётлари билан бирга яшар, гўзал овозларини эшитиб тўймас эди, десам муболаға бўлмайди.
Театр тарихида актёрлик санъати борасида катта мактаб қолдирган устоз санъаткорларни ҳозирги баъзи актёрлар билмагани учун ҳам ҳар қандай гапни гапириб кетаверади. Тилимизнинг ҳурматини жойига қўймайди. Сўзларни қадрламайди. Мен ҳозиргача саҳна нутқига аҳамият бериш, сўзларнинг туб маъносини яхши англаш лозимлигини, актёрлардан қаттиқ талаб қилишга ҳаракат қиламан. Айтганингиздек, ҳозир бу масалага жиддий эътибор бермасак бўлмайди. Шошма-шошарликка сира йўл қўймаслигимиз, замон тезлашиб кетди, деб спектаклнинг сифатига путур етказмаслигимиз керак. Ахир шунча ҳаракатлар жонажон халқимиз учун қилинади-ку!
– Сиз юқорида тилга олган асарлар ҳақиқатдан ҳам ўлмас асарлар эди. Мусиқали драмалар ичида “Тоҳир ва Зуҳра” спектакли халқимиз ўртасида ўлмас асарга айланган. Ҳалигача томошабинлар спектаклидаги ария ва дуэтларни хиргойи қилиб юришади. Бугун мусиқали драмаларни саҳналарда кам кўрамиз. Балки томошабинни яна театрга қизиқтириш, ёшларимиз қалбига ўзбек тили оҳангларини сингдириш учун театрларимизда мусиқали спектаклларни кўпайтиришимиз керакдир...
– Бўлмасам-чи, ўзбек халқининг юраги мусиқага бой. У мусиқасиз ҳаётини тасаввур қилолмайди. Меҳнаткаш халқимизга бу спектакллар куч-қувват бағишлайди, ҳаётга бўлган қизиқишини оширади. Маҳорат билан ёзилган мусиқали драма қийин жанр бўлишига қарамай ижодкорларнинг ҳамкорлигида, тинимсиз изланишлари натижасида чиройли спектакллар пайдо бўлади. Мусиқали драмадаги актёрнинг маҳорати жуда муҳим аҳамиятга эга. Бир мисол келтирсам, 1982 йилда “Тоҳир ва Зуҳра” спектаклини қайта саҳналаштирган эдик. Андижонда ўтказилган хизмат сафарида бу спектаклни олиб борганмиз. Спектаклни кўриб, Муҳсин Қодиров менга, “Ёшгина бўлиб катта асарга қўл урибсиз. Зуҳрага ёшроқ актриса топмабсиз-да”, дедилар. Мен ичимда “эҳ, аттанг, фикримда қаттиқ турсам бўлар экан-а”, дедим. Чунки бу фикрни дирижёрга олдинроқ айтган эдим-да. Муҳсин аканинг гапини театр дирижёри, Ўзбекистон Республикаси санъат арбоби Деҳқон Жалиловга етказдим. Шунда у киши шундай деди: “Тўғри, Маҳмуджон, бу фикрни менга олдин айтган эдингиз, аммо Зуҳрани ўйнайдиган актёр, биринчи навбатда, чиройли овозидан ташқари вокал тажрибасига ҳам эга бўлиши керак. Образнинг ҳолати, унинг дардини ифодалаш билан бирга керакли пардани ушлаб туриши ва партнёр билан мулоқотда бўлиши керак. Ундан ташқари актёр нутқи ҳам муҳим, ариядан кейин шу ҳолатда гапириш, буларнинг барча жамламасини фақат Ёрқиной эпларди-да. Халқ муҳаббатини қозониш энг муҳим нарса. Бўлмаса бу концерт номери кимга керак?!”. Деҳқон аканинг бу гапи менинг режиссёрлик ҳаётимда жуда катта тажриба бўлган, десам адашмайман. Мусиқали драмалардаги куй ва оҳанглар, сўздаги куч билан халқнинг қалбидан чуқур ўрин олиши маҳоратли актёр ижросига боғлиқ эканлигини англаганман.
Шу ўринда бир нарсани таъкидлаб ўтмоқчиман, ҳали биз режиссёрлар ўзбек драматургиясида яратилган асарлардан унумли фойдаланганимизча йўқ. Туроб Тўла, Ўлмас Умарбеков, Абдулла Қаҳҳор, Саид Аҳмад, Шукрулло, Шароф Бошбеков каби адибларимиз асарларига мурожаат қилишдан тўхтамаслигимиз керак.
– 2015 йилда Британия Кенгашининг Ўзбекистондаги ваколатхонаси кўмагида амалга оширилган лойиҳа дастури доирасида “Глобус” театрининг ижодий сафари Ўзбекистонда ҳам ўтказилди. Спектакль Ўзбек Миллий академик театрида ҳам намойиш қилинди. Театр ижодкорлари билан Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институти театр санъати факультети профессор-ўқитувчилари ва талабалари билан ижодий учрашув ташкил қилинди. Шунингдек, интерактив методлар асосида актёрлар, педагоглар ва инглиз мутахассисларининг ўтказган тренинг машғулотлари биз учун катта янгилик бўлди.
Мулоқот чоғида мен “Глобус” театри режиссёри Майкл Керрига бир савол билан мурожаат қилдим: “Англия театри саҳнасида адабий тилга эътибор бериш ҳолати қанақа? Режиссёрлар актёрлардан тилга бўлган эътиборни талаб қиладими ёки йўқми?” Менинг асл мақсадим, бу савол орқали адабий тилга эътибор қанчалик муҳим эканлигини талабаларга ҳам билдириш эди. Майкл Керри мийиғида кулиб, “Мен учун илиқ савол бердингиз. Дунёда уч минг хилдан ортиқ тил мавжуд. Бу тилнинг шева (диалект)ларини ҳам ҳисобга оладиган бўлсак, ер юзидаги тилларнинг умумий сони беш мингдан ҳам ортиб кетса керак. Шулардан мукаммал ва улуғ тиллар жуда ҳам кўп эмас. Шунингдек, саҳнада бир асар бир неча тилларда ижро этилиши мумкин. Лекин бу ижро мукаммал тилда бўлиши керак. Албатта, мен биринчи навбатда актёрлардан тоза инглиз тилини талаб қиламан. Масалан, ҳақиқий ирландия тилининг қанақалигини фақат театрга келиб, актёрнинг нутқи ва овоз интонацияларини тинглаш орқали билиш мумкин. Мен ўзбек тилини жуда бой тил, деб ҳисоблайман. Ўзбек тилининг ўзига хос хусусиятларини ўз қулоғим билан эшитгим келади. Эртага театрингизга бориб спектакль кўраман, ўзбек тилини жонли эшитаман. Бу мен учун жуда қизиқ ва катта бахт. Ўзбек тилини эшитишнинг ўзи мен учун орзу бўлган эди. Ҳаётда ҳамма ҳар хил шевада гапириб кетаверади. Жамиятни фақат театргина ҳақиқий тилга ўргатади. Аслида профессионал саҳна нутқи орқали миллат тилининг хусусиятини айтиш актёрдан, эшитиб роҳатланиш томошабиндан. Театр аслида шунинг учун керак!”, деди. Майклнинг бу фикри ҳаммага ёқди, тингловчиларда ғурур ҳам пайдо қилди, улар ўринларидан туриб қарсак чалиб юборишди.
– Ана кўрдингизми, миллат тилини сақлаш, актёр нутқида уни жаранглатиш қанчалар муҳим нарса. Шахсан мен сизни айнан саҳна нутқи бўйича тадқиқот олиб бораётганингиздан жуда хурсандман. Театримизда тарих учун ёзиладиган жараёнлар жуда кўп. Улуғ актёрларнинг жамият ривожи учун қилган хизматларини ўрганиб, ҳозирги кунда ҳам халқимиз хоҳлаган спектаклларни саҳналаштирсак арзийди. Бунга қурбимиз ҳам етади. Томошабинларни театрга қизиқтиришни кўпроқ ўйлашимиз керак.
– Менимча, томошабин енгил-елпи шоуларга, бўлар-бўлмас томоша кўрсатаётган гуруҳлар орқасидан эргашиб кетмоқда. Баъзида бу гуруҳларнинг саҳнадан туриб миллатимиз шаънига тўғри келмайдиган беҳаё қилиқларию ўзбек тили обрўсига путур етказадиган гапларини эшитиб, қочишга жой тополмай қоласан киши. Кечагина институтнинг актёрлик йўналишини, ҳаттоки магистратура мутахассислигини битирган ёшларимиз бугун ана шунақа гуруҳларда бачкана қилиқлар билан банд бўлиб юрганини кўриб ачиниб ҳам кетасан. Бу ҳам етмагандан уларнинг бачкана “манера”лари профессионал театр актёрларида такрорланиши ажабланарли ҳол. Менимча, томоша ва спектакллар илмий ёндашувларга, таҳлилларга муҳтож. Театршунослар, санъатшунослар жараёнларни кузатиб бориши, танқидий фикрларини оммавий ахборот воситаларида ёки муҳокамаларда ўз вақтида айтиши зарур.
– Албатта, айб ўзимизда. Томошабин ҳозир турли жамоаларнинг томошаларига ёпирилиб тушишмоқда. Театрга эса томошабинни мажбурлаб олиб киряпмиз. Томошабин театрга ўзи хоҳлаб келиши керак. Актёрликни чидаганга чиқарган. Кези келса учта одамга гап уқтириб бўлмай қолди. Актёр беш юзта одамни ўзига қаратиши керак. Бу осонми? Бунинг учун қанча меҳнат қилиш керак, чидам, матонат билан пьеса устида бош қотириш керак. Бу жараёнларга ҳамма ёшлар ҳам чидагиси келмайди. Театрга келган актёр бир, икки йилда кўзга кўриниб кетавермайди-да. Халқ муҳаббатини қозониш ўз-ўзидан пайдо бўлиб қолмайдику. Йиллар давомида тажриба орттирилади. Актёр сабрли, бардошли бўлиши керак. Яхши актёр енгил-елпи томошаларда чиқиб, манфаати йўлида оғзига келган гапларни айтиб кетаверишни ўзига эп кўрмайди. Бугун яратилаётган шароитларни суистеъмол қилиш актёр учун уят. Шукур Бурҳонов, Сойиб Хўжаев, Аброр Ҳидоятов, Сора Эшонтўраева, Лутфихон Саримсоқова, Амин Турдиев, Қудрат Хўжаев каби буюк актёрлар ҳам дарров машҳур бўлиб қолмаган, шароит ниҳоятда оғир бўлган пайтларда театрда йиллар давомида ишлаган, меҳнат қилган, инсонларга яхшилик уруғини эккан.
– Айни пайтда театрингиз жамоаси Ўзбекистон Қаҳрамони Лола Муротова ҳаёти ва меҳнат фаолиятига бағишланган Энахон Сиддиқованинг “Барханларда қолган гул” номли асари асосида саҳналаштирилаётган спектаклнинг стол устидаги иш жараёнлари билан банд. Кундалик репетицияларни онлайн кузатиб боряпман. Актёрлар жуда жиддий, партнёрлар билан онлайт тарзда сидқидилдан ишлашмоқда. Сизни ва сизнинг сафдошларингиз Обиджон Абдуллаев, Сайидали Одиловлар ҳам астойидил меҳнат қилишяпти. Замон қаҳрамонини куйловчи бу спектакль ишига муваффақият тилайман. Самимий мулоҳазаларингиз учун раҳмат!
Санъатшунослик фанлари номзоди
Гўзал ХОЛИҚУЛОВА суҳбатлашди.
