Ўзбекистон Республикаси Конституцияси фуқароларнинг таълим олиш ҳуқуқини энг муҳим фундаментал ҳуқуқлардан бири сифатида кафолатлайди. Бу ҳуқуқнинг конституциявий мақомга эга бўлиши мамлакатимизда таълим соҳасига бўлган юксак эътиборнинг яққол ифодасидир.
Конституциямизнинг 50-моддасида "Ҳар ким таълим олиш ҳуқуқига эга" деган қоида мустаҳкамланган. Бу норма универсал характерга эга бўлиб, у ёш, жинс, миллат, ижтимоий келиб чиқиш ва бошқа ҳолатлардан қатъи назар, барча фуқароларга тааллуқлидир. Бу ҳуқуқнинг амалга оширилишини таъминлаш учун давлатимиз томонидан кенг кўламли чора-тадбирлар амалга оширилмоқда.
Конституциямиз давлатнинг узлуксиз таълим тизимини таъминлаш мажбуриятини белгилайди. Бу тизим мактабгача таълимдан тортиб олий таълимгача бўлган барча босқичларни қамраб олади. Ҳар бир босқич ўзига хос аҳамиятга эга бўлиб, улар бир-бирини тўлдиради ва ривожлантиради.
Мактабгача таълим соҳасида давлат алоҳида эътибор қаратмоқда. Конституциянинг 50-моддасига мувофиқ, давлат мактабгача таълим ва тарбияни ривожлантириш учун зарур шарт-шароитларни яратади. Бу борада 2019 йилда қабул қилинган Мактабгача таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси муҳим аҳамият касб этади.
Конституциямиз бепул умумий ўрта таълимни кафолатлайди ва уни мажбурий деб белгилайди. Бу норма ҳар бир бола сифатли таълим олиш имкониятига эга бўлишини таъминлайди. Давлат томонидан умумий ўрта таълим муассасаларининг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш, ўқитувчилар малакасини ошириш, замонавий ўқув дастурларини жорий этиш борасида изчил ишлар олиб борилмоқда.
Халқ таълими тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси доирасида таълим сифатини ошириш, замонавий педагогик технологияларни жорий этиш, ўқувчиларнинг билим ва кўникмаларини халқаро стандартлар даражасига етказиш бўйича мақсадли дастурлар амалга оширилмоқда.
Конституциямизда алоҳида таълим эҳтиёжларига эга бўлган болалар учун инклюзив таълим ва тарбияни таъминлаш масаласига алоҳида эътибор қаратилган. Бу норма жамиятимизда ҳеч ким таълимдан четда қолмаслигини кафолатлайди.
Конституциянинг 57-моддаси ногиронлиги бўлган шахсларнинг таълим олиш ҳуқуқларини алоҳида ҳимоя қилади. Давлат уларнинг таълим олиши учун махсус шарт-шароитлар яратиш, зарур ахборотларни тўсиқсиз олиш имкониятларини таъминлаш мажбуриятини ўз зиммасига олади.
Конституциянинг 51-моддаси фуқароларнинг давлат таълим муассасаларида танлов асосида бепул олий маълумот олиш ҳуқуқини кафолатлайди. Бу норма иқтидорли ёшларнинг молиявий имкониятларидан қатъи назар, олий таълим олиш имкониятини таъминлайди.
Олий таълим муассасаларига академик эркинлик, ўзини ўзи бошқариш, тадқиқотлар ўтказиш ва ўқитиш эркинлиги ҳуқуқи берилган. Бу эса олий таълим сифатини ошириш, илмий-тадқиқот фаолиятини ривожлантириш учун муҳим аҳамият касб этади.
Конституциянинг 79-моддаси давлатнинг ёшлар таълими борасидаги мажбуриятларини белгилайди. Унга кўра, давлат ёшларнинг интеллектуал, ижодий, жисмоний ва ахлоқий жиҳатдан шаклланиши ҳамда ривожланиши учун зарур шарт-шароитлар яратиши шарт.
2019 йилда қабул қилинган Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси доирасида олий таълим қамровини ошириш, таълим сифатини халқаро стандартлар даражасига кўтариш, илмий салоҳиятни ривожлантириш бўйича комплекс чора-тадбирлар амалга оширилмоқда.
Конституциянинг 77-моддаси ота-оналар ва уларнинг ўрнини босувчи шахсларнинг фарзандлари таълими борасидаги мажбуриятларини белгилайди. Улар фарзандларининг таълим олиши, ҳар томонлама камол топиши учун ғамхўрлик қилишга мажбурдирлар.
Давлат ва жамият етим болалар ва ота-она қарамоғидан маҳрум бўлган болаларнинг таълим олишини таъминлаш мажбуриятини ўз зиммасига олади. Бу борада хайрия фаолиятини рағбатлантириш орқали жамият аъзоларининг ҳам иштироки таъминланади.
2020 йилда қабул қилинган янги таҳрирдаги "Таълим тўғрисида"ги Қонун Конституцияда белгиланган таълим соҳасидаги нормаларни янада ривожлантирди. Қонун таълим соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий принципларини белгилаб берди:
- таълимнинг устуворлиги;
- таълимнинг узлуксизлиги ва изчиллиги;
- таълимнинг илмийлиги ва дунёвийлиги;
- таълим олиш шакллари, методлари ва воситаларини танлашда ёндашувларнинг хилма-хиллиги;
- таълим тизимининг дунё таълим тизимига интеграциялашуви.
Ўзбекистон таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантиришга қаратилган концепциялар доирасида қуйидаги устувор йўналишлар белгиланган:
- таълим сифатини халқаро стандартлар даражасига кўтариш;
- таълим муассасаларининг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш;
- педагог кадрларнинг малакасини ошириш;
- таълим жараёнига замонавий педагогик ва ахборот технологияларини жорий этиш;
- таълим тизимининг барча босқичларида рақамли технологияларни кенг қўллаш.
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси таълим соҳасида кенг қамровли ва мукаммал ҳуқуқий асосларни яратган. Бу нормалар жамиятимизда таълимнинг устувор аҳамиятга эга эканлигини, ҳар бир фуқаронинг сифатли таълим олиш ҳуқуқи давлат томонидан кафолатланишини таъминлайди.
Таълим соҳасидаги конституциявий нормалар амалда изчил татбиқ этилмоқда. Бунинг натижасида мамлакатимизда замонавий, халқаро стандартларга мос келадиган таълим тизими шаклланмоқда. Бу эса ўз навбатида жамиятимиз тараққиёти, фуқароларимиз фаровонлиги ва келажак авлодлар камолоти учун мустаҳкам замин яратмоқда.
Таълим соҳасидаги конституциявий нормаларнинг амалга оширилиши натижасида:
- таълим тизимининг барча босқичларида сифат ошмоқда;
- таълим олиш имкониятлари кенгаймоқда;
- таълим муассасаларининг моддий-техник базаси мустаҳкамланмоқда;
- педагог кадрларнинг малакаси ошмоқда;
- халқаро ҳамкорлик ривожланмоқда.
Бу ютуқлар Ўзбекистон таълим тизимининг келгусидаги ривожланиши учун мустаҳкам пойдевор бўлиб хизмат қилади. Конституциямизда белгиланган таълим соҳасидаги нормалар эса бу соҳадаги ислоҳотларнинг ҳуқуқий асоси сифатида муҳим аҳамият касб этади.
Исламбек Рустамбеков,
Тошкент давлат юридик университети ректори в.б.,
юридик фанлари доктори, профессор
