Экологик ҳаракатларни амалга оширишда ҳам бевосита одамлар асосий иштирокчига айланмоқда. Масалан, фуқаролар ўзи бошқараётган автотранспорт воситасининг экологияга таъсири учун масъулдир.
Ушбу жараён юртимизда Вазирлар Маҳкамасининг 2025 йил 28 ноябрдаги тегишли қарори билан тартибга солинмоқда. Унга кўра, Ўзбекистонда янги механизм — автотранспорт воситаларидан чиқариладиган зарарли моддаларни назорат қилишга қаратилган “экологик транспорт” тизими жорий этиляпти. Янги тизим билан 2026 йил 1 январдан бошлаб барча автотранспорт воситаларини экологик тоифа ва синфларга ажратиш ҳамда улар асосида экостикерлар бериш тартиби белгиланди.
Экологик стикерлар ҳақидаги маълумотлар аввалроқ пайдо бўлгани боис, юртимизда уларнинг жорий этилиши ва кейинроқ транспорт воситалари ҳудудларда ана шу экологик белгига кўра ҳаракатланишидан кўпчиликнинг хабари бор. Ҳатто одамлар орасида “Яқинда эски машиналар шаҳарга кира олмайди, чеклов ўрнатилади, фақат экологик тоза автомобилларгина кўчаларда ҳаракатланиши мумкин”, деган фикрлар пайдо бўлган. Яъни юртдошларимиз янги тизим ҳақида озми-кўпми хабардор. Аммо унинг қачондан бошлаб, кимларга амал қилиши, тартиб-қоидалари ҳақида кўпчилик билмасди.
Эндиликда автомобилларга экостикер ёпиштириш тартиби белгилангач, масъуллар кенг жамоатчиликка янги механизмнинг зарурати ва унинг амалиётда қўлланилиши ҳақида тушунтиришлар бермоқда.
— Автомобиллардан чиқадиган зарарли газлар атмосфера ҳавосига салбий таъсир кўрсатадиган асосий омиллардан бири саналади, — дейди ИИВ Жамоат хавфсизлиги департаменти ЙҲХХ ахборот хизмати бошлиғи Зойир Йўлдошев. — Бу бевосита атроф-муҳит мусаффолиги ва инсонлар саломатлиги билан боғлиқ масала бўлгани боис, юртимизда ушбу ҳолатларнинг олдини олишга қаратилган чора-тадбирлар тобора кучайтириб бориляпти. Айниқса, Тошкент шаҳрида ҳаво ифлосланишининг олдини олишга қаратилган қатор ишларга қарамай, атмосферанинг ифлосланганлик даражаси юқорилигича қолаётгани ҳаракатларни янада қатъийлаштириш заруратини оширмоқда. Шу мақсадда 2026 йил 1 январдан бошлаб Ўзбекистон шароитида “экологик транспорт” тизими кучга киряпти. “Экологик транспорт” тизимини ҳудудларда жорий этиш уч босқичда амалга оширилади. Янги механизм биринчи босқичда 2025-2027 йилларда Тошкент шаҳрида, иккинчи босқичда 2028-2030 йилларда Нукус шаҳри ва вилоятлар марказларида, учинчи босқичда эса 2031-2034 йилларда бошқа барча ҳудудлар амалиётида қўлланилади.
Белгиланган тартиб асосида транспорт воситалари экологик тоифа ва синфларга ажратилиб, уларга “яшил”, “сариқ” ёки “қизил” рангдаги экологик стикер берилади. Биринчи марта ва йилига бир марта стикер олиш мутлақо бепул бўлиб, фуқаролардан ҳеч қандай сумма талаб қилинмайди.
Бепул диагностика текшируви
Экологик стикер транспорт воситасининг атроф-муҳитга зарарини камайтирувчи қандайдир қурилма эмас. У автомобилнинг экологик тоифасини тасдиқловчи электрон маълумотларни ўз ичига олган махсус ёрлиқдир. Бу ёрлиқ тегишли текширувлардан сўнг транспорт воситасининг олд ойнаси пастки ўнг бурчагига, ички томондан ёпиштирилади. Стикернинг ранги у ёпиштирилган автомобилнинг экология учун қанчалик хавфсиз эканини билдириб туради.
Экостикерлар уч хил — яшил, сариқ ва қизил рангда бўлади ҳамда ҳар бири экологик тоифаларни англатади. Яшил — “тоза”, сариқ — “ўртача”, қизил — “зарарли” экологик даража белгилари ҳисобланади. Транспорт воситасининг экологик тоифаси ишлаб чиқарувчи томонидан тасдиқланган экологик синф (“евро” стандартлари) асосида, экологик синфи аниқланмаган ҳолатларда эса диагностика текширувлари натижаларига кўра белгиланади. Берилган хулоса асосида автомобиль ойнасига “қизил”, “сариқ” ёки “яшил” ёрлиқ (стикер) ёпиштирилади.
— Мамлакатимизнинг барча ҳудуди бўйлаб транспорт воситаларини рўйхатга олиш — диагностика маркази ташкил этилган бўлиб, ҳайдовчилар экостикерларни ана шу манзилларда бир неча дақиқа ичида олиши мумкин, — дейди Зойир Йўлдошев. — Бунинг учун махсус экологик операторлар жалб қилинган. Улар замонавий қурилмалар ёрдамида транспорт воситаларидан чиқаётган тутунни ўлчаб, унинг қайси стикерга мослигини аниқлайди. Диагностика текшируви натижалари эса “Автомототранспорт ҳисоби” ягона электрон тизимига киритилади.
Мутахассисларнинг таъкидлашича, экостикер бериш транспорт воситасининг ишлаб чиқарилган йилига боғлиқ эмас. Асосий мезон автомобилнинг экологик синфи (“евро” стандарти) ва унинг техник ҳолатининг амалдаги экологик талабларга мослиги ҳисобланади.
Янги тизимнинг қандай ишлаши Тошкент шаҳри Миробод туманидаги транспорт воситалари диагностика текшируви марказидаги тажриба амалиёти мисолида кўрсатиб берилди. Экостикер бериш тартиби реал автомобиль мисолида босқичма-босқич тушунтирилди. Ҳақиқатан, амалиёт бир неча дақиқа ичида мутлақо бепул амалга оширилди. Жараёнда 1996 йилда ишлаб чиқарилган автомобиль диагностика текширувидан ўтказилиб, унга “яшил” экостикер берилди.
Гап шундаки, газ ва дизелда юрадиган ҳар бир машинанинг тутун чиқариш тизими бўлади, ўшандан чиқадиган тутун миқдори, компонентлари ва ҳар бир компонентдаги алоҳида миқдори ҳисоб-китоб қилинади. Буни диагностика марказларидаги замонавий қурилмалар бемалол аниқлаб беради. Уларнинг натижалари асосида автотранспортларга белгиланган стикерлар ёпиштирилади. Стикерлар ранглари зарарнинг фоизидан келиб чиқиб белгиланади. Яшил стикер автомобилнинг техник ва экологик ҳолати яхши эканини англатади. Қизил стикер олган машинанинг табиатга зарари юқори бўлади ва бу ёрлиқ огоҳлантирув дегани. Бундай машина эгаси имкон қадар қисқа фурсатларда аниқланган техник носозлик, камчиликларни бартараф этиши мақсадга мувофиқ. Келгусида эса қизил стикерли машиналарнинг пойтахт бўйлаб алоҳида ажратилган яшил ҳудудларда юришига чекловлар ўрнатилиб, назоратга олинади. Бу қандайдир ажратиш, янги чекловларни ўрнатиш маъносида эмас, шунчаки барча транспорт воситаларини яшил стикерга ўтказиш ҳар биримизнинг саломатлигимиз, экология учун зарур.
Ҳайдовчилар экостикерни икки хил тартибда олиши мумкин. Биринчиси, транспорт воситасини рўйхатга олиш ёки қайта рўйхатдан ўтказиш жараёнида экостикер автоматик тарзда бепул берилади. Иккинчиси, фойдаланишда бўлган транспортлар учун ихтиёрий мурожаат асосида экостикер олиниб, расмийлаштирилади. Ёрлиқдан фойдаланиш муддати белгиланмайди, аммо айрим ҳолатлар, хусусан, транспорт эгаси ёки давлат рақами ўзгарганда, машинанинг олд ойнаси алмаштирилганда, стикер шикастланганда ёки ўчиб кетганда уни қайта расмийлаштиришга тўғри келади.
Бир мартадан ортиқ қайта диагностика ва стикер олиш эса базавий ҳисоблаш миқдорининг 1 баравари асосида тўловли амалга оширилади. Боиси, янги тизимга кўра, ҳар бир транспорт воситаси эгаси йилига бир марта қайта диагностика ўтказиб, экологик тоифани яхшилаш ҳуқуқига эга.
“Экологик транспорт” — нима у?
Ҳақиқатан, автотранспорт воситаларидан чиқаётган зарарли газлар бугун экологик муҳитни ёмонлаштираётган асосий омиллардан бирига айланган. Айниқса, халқаро сифат стандартларига жавоб бермайдиган ёнилғи турлари атмосфера ҳавосини жиддий зарарлаётгани таҳлилларда ҳам кўрсатиляпти. Юртимизда 2026 йилга қадар АИ-80 маркали бензиндан тўлиқ воз кечиш талаби қўйилгани боиси ҳам шунда.
Экостикер ҳам шунчаки баҳо ёки машина ойнасини “безаб” туриши учун жорий этилмаяпти. Бундан асосий мақсад транспорт воситасининг экологияга чиқарадиган зарарли таъсирини камайтиришдир. Яъни автомобилни бир йилда бир марта диагностика текширувидан ўтказиш орқали тегишли тоифадаги стикер берилгач, унинг ҳудудларда ҳаракатланиши ҳам шу асосда белгиланади.
Яъни “экологик транспорт” тизими орқали иккита механизм жорий этиляпти. Биринчиси, транспорт воситаларига экостикер бериш тартиби бўлса, иккинчиси, экологик зоналарни белгилаш амалиётидир. Маълумотларга кўра, ҳудудлардаги экологик зоналар чегаралари Халқ депутатлари маҳаллий кенгашлари томонидан Экология қўмитаси таклифига асосан белгиланади. Бундай зоналарнинг алоҳида жиҳати шундаки, уларда “ўрта” ва “зарарли” экологик тоифаларга мансуб ҳамда экологик стикери мавжуд бўлмаган автомобилларнинг ҳаракатланиши тақиқланади.
— Экологик зоналар баллик тизим асосида белгиланади, — дейди Давлат экологик экспертизаси маркази бош директори маслаҳатчиси Ислом Хушвақтов. — Бу асосан шаҳарнинг энг ифлосланган, саноат корхоналари мавжуд айрим кичик ҳудудлар бўлиши мумкин. Бу ҳудудларга “сариқ” ҳамда “қизил” тоифадаги ёки экостикерсиз машиналар киришига рухсат берилмайди. Фақат белгиланган тартибда ва миқдорда компенсация тўловларини амалга оширган ҳамда экологик зона ҳудудида доимий яшовчи ёки меҳнат фаолиятини амалга оширувчи фуқаролар мазкур ҳудудда чеклов ва тақиқларсиз ҳаракатланиш ҳуқуқига эга бўлади. Бошқа чораси ҳам бор. Яъни “сариқ” ёки “қизил” экостикер берилган транспорт воситаси диагностика жараёнида кўрсатилган камчиликларни бартараф этиб, бепул тарзда қайта текширувдан ўтиш ва экостикерни янгилаш ҳуқуқига эга.
“Яшил” стикерлар ҳақида гап борганида, кўпчиликнинг кўз олдига электромобиллар келади. Аммо мутахассисларнинг айтишича, бу тушунча нотўғри. Чунки электромобиллардан табиатга ҳеч қандай зарарли газлар чиқарилмагани боис, экологик кўрикдан ўтказиш амалиёти уларга тегишли эмас. Қолаверса, айрим турдаги транспорт воситалари учун ҳам ҳеч қандай экостикер олиш талаб қилинмайди. Хусусан, скутер, мопед ва уч ғилдиракли транспортлар, жамоат транспорти (такси ва йўналишли таксидан ташқари), тезкор ва махсус хизмат машиналари, транзит орқали ҳаракатланаётган, Ўзбекистонда 90 кунгача вақтинча бўлиб турган транспорт воситалари кабиларга нисбатан экостикер олиш талаби татбиқ этилмайди. Ишлаб чиқарилганига уч йилдан ошмаган гибрид автомобиллар ҳам “тоза” тоифали транспорт воситалари ҳисобланади. Алоҳида рўйхатга кирмайдиган транспорт воситалари эса келаси йил бошидан диагностика текширувидан ўтказилиб, экостикер олишига тўғри келади.
Фуқаролар эса экостикер олиш орқали ўз автомобилининг атроф-муҳитга қанчалик таъсир кўрсатаётганини билиш баробарида бу борада мустақил назоратни амалга оширади. Шу тарзда экологик чора-тадбирларнинг асосий иштирокчиларидан бирига айланади.
Ирода ТОШМАТОВА,
“Янги Ўзбекистон” мухбири
