31-август Қатоғон қурбонлари куни.
Қатоғон қурбонлари хотираси, айниқса, Абдулла Қодирий номини тилга олганда, энг аввало унинг романчиликка асос солиб, ўзбек адабиётида янги жанрни бошлаб берганини эътироф этгим келади. “Ўткан кунлар”ни қайта ва қайта ўқисам-да, тез-тез қўлга олар эканман, романга нисбатан миллатимизнинг ҳар бир вакилида ўзгача яқинлик, илиқлик бўлса керак, деб ўйлайман. “Ўткан кунлар”дан асл ўтмишимиз, миллийлигимиз ҳиди келиб тургани учундир балки. Аммо, асарнинг хориж мамлакатларида ҳам севиб ўқилаётгани эътиборни тортмай қўймайди. Айниқса, ўтган йили унинг инглиз тилида чоп этилиши ўзбек халқи, ўзбек адабиёти учун катта бир тарихий воқеа бўлди, дейиш мумкин.
Асар таржимасининг тақдимоти АҚШдаги Ўзбекистон элчихонасида бўлиб ўтди. Уни мохирлик билан таржима қилган америкалик олим АҚШ денгиз Академияси минтақавий тадқиқотлар марказининг собиқ директори Марк Риз Тинчлик корпусининг кўнгиллиларидан бири ҳамдир. Таржимон Ўзбекистонга ташриф буюрган биринчи америкаликлардан бўлиб, у АҚШ мудофаа вазирлиги ва Давлат департаментида хизмат қилган, Афғонистонга таржимон сифатида юборилган, давлат департаментининг қиёсий диншунослик бўйича дастурларига раҳбарлик қилган ва АҚШ давлат дастурларига Марказий Осиё бўйича маслаҳатчи сифатида жалб қилинган. Марк Риз мамлакатимизда 2 йил фаолият олиб борган. Шу давр мобайнида у асосий вақтини Фарғона вилоятида ўтказганини айтади.
Муаллиф Абдулла Қодирийнинг АҚШда чоп этилган инглиз тилидаги биринчи романини таржима қилиш учун 15 йил ишлаган. Элчихонанинг фаол қўллаб-қувватлаши, АҚШдаги ватандошларимиз ва ўзбекистонлик мутахассислар кўмаги билан китоб жуда тез нашрдан чиқди. Ўзбек романи таржимасининг якуний версияси 2019 йилнинг декабр ойида сотувга чиқарилган бўлса, китобхонлар томонидан жуда ижобий баҳоланди ва ҳалигача у "беш юлдузли" рейтингни сақлаб қолмоқда.
Таржима асарнинг ҳажми 660 бет бўлиб, Абдулла Қодирий томонидан "Ўткан кунлар" да қўлланилган турли атамалар ва фразеологик бирликларнинг 400 дан ортиқ тушунтиришлари ҳамда XIX асрнинг биринчи ярмида ўзбек халқининг маданияти, анъаналари ва урф-одатларининг ўзига хос хусусиятларини тушунтирувчи изоҳларни ўз ичига олади.
Муаллифнинг ўзи ўзбек ва рус тилларида эркин сўзлаша олгани, "Ўтган кунлар"ни, унинг асосий жиҳатларини, шунингдек, Қодирийнинг ҳаётини батафсил ва чуқур ўргангани учун асарнинг туб мазмун-моҳиятини америкалик китобхонларга етказишга ҳисса қўшиб келмоқда.
Таржима нусхалари Миллий разведка директори офиси, Пентагон, Давлат департаментига юборилди ва ҳукумат амалдорлари, офицерлар ва АҚШнинг етакчи университетларига тарқатилди. Роман аллақачон АҚШдаги энг йирик кутубхона ва энг қадимги Федерал маданий муассасада — Конгресс кутубхонасида рўйхатга олинган.
Элчихонадаги тадбир давомида сўзга чиққан Марк Риз Ўзбекистонда ўтказган йиллари ҳақидаги хотираларини илиқ ёдга олиб, ўз тадқиқотлари натижалари ҳақида сўзлаб берар экан, халқимизни ғоят ижобий таърифлади ва барчани Ўзбекистонга камида бир марта ташриф буюриб, энг бой тарихий мерос, ноёб архитектура ва энг олижаноб инсонларга гувоҳ бўлишга чақирди.
Шунингдек, америкалик ёзувчи қуйидагиларни ҳам қайд этди: "Анъанавий ўзбек мактабида ўқитувчи сифатида ўтказган вақтим бутун ҳаётимни муттасил бойитадиган саёҳат бўлди. Абдулла Қодирийнинг "Ўткан кунлар" романи — Марказий Осиё ва жаҳон адабиётида ўхшаши йўқ асарни инглиз тилига таржима қилиш мен учун шараф".
"Абдулла Қодирийнинг ҳаёти ва ижоди бўйича шунчаки тадқиқот ўтказиш эмас, унинг асарини таржима қилиш қатъий қарорим эди. Мен нафақат халқни, балки ҳаётимни қамраб олган ривоятни ҳам ушбу контекстда кўрмоқчи эдим. Мен учун Отабек, Кумуш ёки менинг севимли Хасан Али каби адабий характерлар тўқима одамлар эмас, аксинча, улар мен билан Тошкент, Қўқон ва Вашингтонда ишлаш имконига эга бўлганларни ифодалайди", — деб таъкидлади муаллиф.
Унинг фикрича, “Абдулла Қодирий бу тарихий романдаги ҳарактерлар сифатида ўша даврдаги ҳаёт машаққатларини бошидан кечираётган инсонлар ҳаётини китобхонларга тақдим этган. У 1917 йилда большевиклар инқилобидан кейин сиёсий жиҳатдан кескин даврни бошдан кечираётган авлодига огоҳлантириш сифатида ўтмиш дарсларини қўллайди. Китобда кўтарилган мавзулар ҳали ҳам долзарб бўлиб, жамиятнинг долзарб муаммоларини акс эттиради ва Ўзбекистондаги муаммоларни ҳал этишда фуқаролик жамияти институтларини фаоллаштиришга чақиради."
Тақдимот доирасида китобхоналар учун дастхат тарқатиш маросимида Марк Риз тадбир иштирокчилари орасида тарқатиш учун элчихона томонидан сотиб олинган китобларни имзолади. Уларни олган меҳмонлар жуда мамнун бўлиб, нафақат романни ўқиш, балки Қўқон ва Тошкентга ҳам ташриф буюриш истагини билдиришди. Муаллиф китобнинг махсус нусхасини Президентимиз Шавкат Мирзиёевга юборди, шунингдек, мамлакатимиз раҳбарияти номига мактуб ҳам йўллади.
Муҳим жиҳати шундаки, Марк Риз Ўзбекистоннинг ижобий қиёфасини тарғиб қилишда давом этишга тайёрлигини билдирди. Энг қувонарлиси, у "Меҳробдан чаён" романини ҳам таржима қилиш лойиҳасини таклиф қилди. Қисқа қилиб айтганда бундан шундай хулоса чиқариш мумкинки, ўзбек адабиёти, ўзбек адибига ўзга юртларда бу даражада юксак эътибор берилаётган экан, бизнинг авлодларимиз Қодирийни чуқур билмаслиги, асарларининг моҳиятини англаб етмасликлари биз — катта авлод вакилларининг кечириб бўлмас хатомиз бўлади, назаримда.
