Атоқли ўзбек адиби Тоҳир Малик нафақат йирик асарлар муаллифи, балки кичик жанрларнинг ҳам устаси эди. Адиб билан бир жойда кўп йиллар ишлаб, яқин бўлиб қолганим туфайли ижодига такрор-такрор мурожаат қиламан. “Ажаб дунё” ҳикоясини аввал ҳам ўқиганман, лекин негадир шу ҳикояни ўқигим келаверади.
Адиб ходисаларни шунчаки ёзмаган, унинг болалик ва ўсмирлик йиллари мана шу даврга тўғри келган. Ҳикоя фронтдан бир оёғидан ажраб келган содда, ҳалол, камсуқум, лекин мард Йигиталининг кечмишлари ҳақида. Асарнинг қиймати ҳам шундаки, адиб оддий бир подачи йигит наздида бутун бир халқнинг аянчли қисматини сўзлаган. Персонажлар бор-йўғи беш-олтита.
Ҳикоя табиатнинг ғамгин бўёқлари билан бошланади: “...Осмон туни билан одамларнинг қайғу-ҳасратларини тинглай-тинглай, ўксиб-ўксиб, юлдузларини кўз ёши мисол тўкиб адо қилди-ю, ранги бўзара бошлади...”
Эътибор беринг, осмон оқармаяпти, ёрқинлашмаяпти, балки бўзараяпти. Урушдан кейин бор йўғи бир йил ўтган холос, ҳамма ёқда йўқсиллик, муҳтожлик, очарчилик ва етишмовчилик ҳукм сурмоқда. Мана шундай оғир шароитда уруш ногирони Йигитали тақдиридан нолимайди, шукр қилади, чунки қишлоқдан фронтга кетган эллик етти нафар эркакдан уйга икки нафари омон қайтган. Бири оёғи кесилган Йигитали, иккинчиси эса кўзи кўр бўлиб қайтган жангчи. Рақамларга эътибор беринг, бир қишлоқдан шунча одам урушдан қайтмаган бўлса, республика миқёсида қанчадан-қанча қурбонлар берилган? Ҳурматли адибларимиз — Ўзбекистон Қаҳрамонлари Эркин Воҳидов ва Абдулла Ориповлар таъбирлари билан айтганда, урушга республикамиздан кетган бир ярим миллион одамдан тахминан бир миллионга яқини жанггоҳлардан қайтмаган. Айрим давлатлар томонидан тарихни сохталаштиришга уринишлар бўлаётган, босқинчиларга ёрдам берган ва миллионлаб яҳудийлар, поляклар, украинлар, руслар ва бошқа миллат вакилларининг ёстиғини қуритган хиёнаткорларга баъзи бир мамлакат пойтахтларида ҳайкаллар ўрнатилаётган бир пайтда биз ўз ёшларимизга тарихий ҳақиқатни рўй-рост кўрсатиб, тушунтиришимиз лозим. Чунки Европани фашизм вабосидан қутқариб, ғалаба байроғини Рейхстагга ўрнатган бизнинг ота-боболаримиз бўлганлигини улар билиши керак.
ИИВ Академиясида ишлардим. Бир куни бир ёш офицер “Нега руслар немисни биз енгдик”, деб кўкрагига уради? Иккинчи Жаҳон уруши тақдирини Шимолий Африкадаги инглиз экспедицион корпусига қўмондонлик қилган фельдмаршал Монтгомери ҳал қилган, шунинг учун биз ғалаба қозонган эканмиз-ку”, деб қолди. Мен унга ачиниб қарадим. Офицернинг ҳақиқий тарихни сохта тарихдан ажрата олмаслигини унинг китоб ўқимаслигига йўйдим. Офицерга Тоҳир Маликнинг “Ажаб дунё” ҳикоясини бериб, диққат билан ўқишини тайинладим. Ҳикояни ўқиб чиққан ёш офицер мендан узр сўраб, фикри ўзгарганини айтди.
Аксарият эркаги урушда ҳалок бўлган қишлоқ манзарасини кўз олдингизга келтиринг.
“...Замбардаги уч боланинг ўлигини кеча ўнгида, пода қайтаётганда кўрган эди. Икки аёл, бир эркак замбардаги уч жасадни қабристонга элтишаётган эди. Эркак – Қамбар чўлоққа қишлоқ аҳли гўрковлик вазифасини юклаган”... Қишлоқда эркак зоти қарийб йўқ. Колхоздаги барча оғир меҳнат аёллар зиммасига тушган. Хатто, ўлик кўмишга ҳам аёллар боришади. Тўрт мучаси соғ раис бундай ишлардан юқори туради. У давлат аҳамиятига молик ишлар билан банд. Ёзувчи раиснинг таърифини зўр маҳорат билан чизиб беради: “... Раис ҳисобга кирмайди. У одам эмас, у — раис! Ўзининг қаричи билан ўлчанса, гуноҳкор бандалардан юқори туради. Мулки Фиръавнникидек бўлмаса-да, у ҳам ўзини шу ернинг худосидай ҳис қилади. Фақат унга сиғиниб, намоз ўқилмайди. Бошқа жиҳатлари Фиръавнинг ўзи — айтгани-айтган, дегани-деган...” Сафарқул-раисга таъриф беришда давом этаркан, адиб унинг борлиғини рўй-рост кўрсатиб беради: “...Аммо раисдан умид йўқ — кечирмайди, аямайди. Унинг бошқа эркакларга қўшилиб урушга жўнамагани сабабини ҳеч ким билмайди. Эҳтимол, Худо “шу қишлоқдаги бандаларимни эзиб, қонига ташна қилиб юборасан”, деган вазифа юклаб, олиб қолгандир...”
Кўриниб турибдики, раис зулмининг чеки-чегараси йўқ. У қишлоқда мутлақ ҳоким, чунки давлат катта ваколатлар бериб қўйган. Аслида у ишни тўғри ташкил қилиб, халқнинг мушкулини осон қилиши керак. Бироқ биз бунинг аксини кўрамиз. Мазкур сатрларни ўқир эканман, отамнинг уруш йиллари бўлиб ўтган ҳодисани сўзлаб берганлари ёдимга тушди: “1942 йилнинг эрта баҳори. Ғарбда уруш алангаси авж олган вақт, немислар Москва остонасидан улоқтириб ташланган бўлса-да, ҳали душман кучли ва хавфли эди. Иккинчи фронтдан ном-нишон йўқ. Мамлакат танг аҳволда, душман Волга бўйи ва Кавказга интилмоқда эди. Отам ўн бир ёшда эканлар, лекин ҳамма қишлоқ болалари каби бирор фойдали юмуш билан банд, бисотларидаги битта сигирни ўтлатиб келиш унинг “вазифаси” эди. Сигир бўғоз бўлиб, Ҳайриддиннинг отаси Сайдали аканинг ҳисоби бўйича туғишига бир ҳафта қолган, холос. Онаси Собура ойининг гапи билан айтганда: “Ҳа демай оғзимиз оқариб қолади”. Ўйинқароқлик қилган Ҳайриддиннинг сигири кўк бедага тушиб қолади. Сал нарироқда омоч билан ер ағдараётган Худойберди кўзи бедани пайҳон қилаётган сигирга тушади. У колхознинг фаол ёшларидан — комсомол бўлгани учун отга минади ва сигирни югуртириб идорага ҳайдаб кетади. Худойберди раиснинг ишонган одамларидан, нонини ҳалоллаб ейиши керак. Бандасининг тақдири унга барибир, у ҳозирги тил билан айтганда, “очко” ишлаши керак.
Энди бир-икки оғиз ўша вақтдаги колхоз фаоллари ҳақида тўхталсам. Саман отларни миниб, уруш йиллари халқнинг оғирини енгил қилиш ўрнига устига от бостирадиган азаматлар — комсомоллар эди. Улар жойларда фронтга кетмаслик учун раиснинг оғзидан чиққанини муҳайё қилишар ва зулмни кучайтириб юборишар эди. Улар ҳар бир ҳаракатлари билан шу ерда керак эканликларини исботлашар, қўйингки бу йўлда ҳеч нарсадан қайтишмасди. Югуртириб ҳайдалган сигир идорага олиб келинади, бўғозлиги ҳамда кўк беда ўз ишини қилиб, сигирнинг қорни шишиб кетади, энтикиб-энтикиб зўрға нафас олади. Ҳайриддин отасини ёрдамга чақириб, идорага етиб келишади. Сайдали ака раисга учрашиб, ўғлини кечиришини сўрайди: “У қилмабди, мен қилибман, кечиринг, барака топкур, Орифжон! Зудлик билан сигирга қарамасак ўлиб қолади. Жон, Орифжон! Кечиринг, болалик қилибди-да. Атайлаб қилмаган, бир гал кечиринг!” Раис бу гапларга эътибор қилмай, Сайдали акани жеркиб берибди: “Бор, ишингни қил! Сендақалардан тўйиб кетдим! Мен ўртоқ Сталинга нима дейман? Бор йўқол! Агар сигирни сенга берсам, “онам хотиним бўлсин!”, деб юборади.” Ваҳоланки раис бобом Сайдали акадан йигирма ёш кичик бўлади, лекин амал ва қўлидаги ваколат кўзини кўр қилиб қўяди ”. Бу даҳшатли қасамни эшитган Сайдали ака чурқ этолмай қолади ва ўғлини етаклаб изига қайтади. Гап нимадалигини тушунмаган Ҳайриддин отасини қўлидан тортиб, сигир томон интилади. “Болам, бўлди энди сигирни бермайди! Қасам ичиб қўйди, раис!” деб бошини хам қилиб уйига равона бўлади. Бир ўғли урушнинг биринчи кунида ҳалок бўлган, иккинчиси арзимаган чақув туфайли “халқ душмани” сифатида қамалган отанинг бирданига қўллари шалвираб, елкаси пастга тушиб кетади. Бундай муносабат юртимизда то мустабид тузум ағдарилгунча давом этди.
Йигитали замбарда ётган болалар нимадан ўлганлигини сўрайди. Қамбар чўлоқ очликдан дейди.: “... – Шунчалик оч экан, айтишса бўлмасмиди”?
— Кимга? Раисгами? Вой ундан кўра Эгамдан иймон сўра, беради.” Кўриниб турибдики, халқ жуда танг аҳволда. Нон деса кесак қимирлайди. Мана шундай вақтда Йигитали тушида дўсти Рамазон ва унинг болаларини кўради. Дўсти болаларидан хабар олмаганини айтиб, ундан гина қилади. Йигитали ўзи зўрға кун кўрса ҳам Рамазоннинг уйига — Назирободга бориб келишни кўнглига тугиб қўяди:” - Қанча унинг бор, бирор тандир чиқадими? – деб сўради Йигитали.
— Чиқиб қолар ...
— Назирободга бориб келмасам бўлмайди.
— Майлингиз... Кузда бормоқчи эдингиз-ку?
Ойнисанинг бундай осонгина кўниши Йигитали елкасидаги тоғни қулатди.
— Тушимга киряпти, — деди у чуқур хўрсиниб.
— Ким, ўртоғингизми?
— Бугун болаларининг ўлиги устида турганмиш...
Ўзи базўр рўзғор тебратаётган Йигитали фронтда ҳалок бўлган дўстининг болаларидан хабар олгани жўнамоқчи. “Оёғимдан ажраган бўлсам ҳам тирикман-ку” деб ўйлайди. Оёқлари зирқираб оғриса ҳам йўлга тушади. Эътибор беринг, қуруқ эмас, балки халтада бир тандир зоғора нон билан. Мана шу ерда биз оддий подачи йигитнинг олижаноблигига гувоҳ бўламиз: “Тонгда тандирга ўт ёқилди. Нон ёпилди. Нон иси таралди... Нон иси таралиши билан гап тарқалди: “Барака топкур, шу ҳолида урушда ўлган ўртоғининг болаларидан хабар олиб келармиш.” Ўзи муҳтож, ўзи камбағал, ўзи юпун, ўзи оч, лекин унга одамийлик ҳис-туйғуси бегона эмас. “Кетар чоғи Ойниса бир гапи билан унинг кўнглини оғритиб қўйди: “Ноннинг ярмини сотсангиз, ўша томонлардан болаларга этик-петик олиб келардингиз”... “ Ҳе эси йўқ хотин, — деб ўйлади Йигитали, — мен нима ғамдаю, сен нима ғамдасан. Этиксиз кун кўрса ҳам бўлади. Аммо нонсиз яшаш мумкин эканми?...” Снаряд портлаганда ўлган ўртоғининг кўзларига болаларидан хабар олмагани учун қарай олмаяпти.
Манзил олис, соғ одам ҳам уриниб қоладиган сафарга отланиб, йўлга тушади. Поездга тушиб, туни билан йўл босади, сўнгра яёв юради, ниҳоят дўсти тирик эканлиги, урушдан омон қайтганлигини эшитиб, хурсанд бўлади ва тезроқ дийдор кўришишга ошиқади. Дийдор онларини орзиқиб кутади: “... Шағал тўкилган ўйдим-чуқур йўлдан юриш ит азобини берса-да, Йигитали чидади. У бир нарсадан хурсанд: биродари тирик! ...”
Йигитали хаёлан Рамазон уни қандай кутиб олишини тассаввур қилади: ... дўсти уни кўра солиб, қучоқ очиб югуради ...
“Жон жўражон, бор экансан-ку, йўлингга кўз тикавериб, кўзларим оқиб тушаёзди, — дейди-да, маҳкам қучоқлаб олади. — Жон жўражон, оёқни ташлаб келибсан-да-а? Тириклигингни билар эдим. Юрагим сезар эди. Қанот чиқариб учгим келарди. Аммо илож қила олмадим, жон жўражон. Ношукур биродарингдан хафа бўлма.” Содда Йигитали дўсти ҳақида шундай ўйлайди. Лекин минг афсуски... Талпингани — дўсти дўкон ёнида бир кампирга жаҳл билан гапирарди. Кампирнинг ёноқлари бўртиб чиққан, рўмоли сирғалиб, елкасига тушган. Қоғоз тутган титроқ қўлини узатган ҳолда ялинарди:
– Ўзим оч бўлсам ҳам майлига. Боламнинг ёдгорлари туз тотимай ўтиришибди. Барака топинг, илойим болаларингизнинг роҳатини кўринг. Кампир гапини охирига етказа олмади. Рамазон унга қараб яна бақирди:
— Йўқ дедимку! Бувамникини кесиб бераманми сизга! Нон керак одам вақтлироқ турмайдими!
— Вой, барака топкур, кеча хуфтонда келиб шу ерда тунаганман. Ноннинг келишини кутиб куни билан навбатда турдим-а... — Бўлди, бўлди, қонимга ташна қилиб юбордингиз. “
— Йигиталининг ақлу шуури ишламай қолди. Фронтдаги қуролдош дўсти Рамазон буткул бошқа одам эди. Унинг ўғли фронтда ўлган муштипар онага бўлган муносабатини кўриб қалби ларзага келди. Кампирнинг зорланишига қарамасдан Рамазон дўконни ёпди. Онаизор иложсиз дўкондан узоқлашиб, яна у томонга умидвор қаради. Мана шу тасвирни ёзувчи зўр маҳорат билан берган. Бу парчани ўқиган китобхоннинг юрак-бағри эзилиб кетади: “ ... Беш-ўн қадам юриб, яна илинж билан орқасига ўгирилиб қаради. Чорасиз, кампирнинг бир-икки қадам босишидан Йигиталининг назарида замин зирилларди. Ўғлининг (балки ўғилларининг) ҳажрида куйиб, адойи тамом бўлган бу она “нон” деб чинқириб турган набирасининг (балки набираларининг) олдига нима деб кириб боради? Бошини қайси тошга урсин бу она!”
Ушбу манзара Йигиталини онаизорга ёрдам беришга ундайди. Йўқ, у дўсти Рамазонга илтимос қилмайди, балки унинг болаларига атаб олиб келган нондан беради. Кампир Йигиталининг одамгарчилигига ишониб-ишонмайди ва нон учун ўғлининг хром этигини олиб келиб беради: “ — Барака топкур, шуни олинг, яхшиликларга кийинг... — деди кампир этикни узатиб.” Бу ҳолатни кўрган Рамазон дарҳол фикри бузилиб, Йигитали чайқовчи бўлиб олибди, деб ўйлайди. У шу даражада тубанлашиб кетганки, Йигитали дўкондалигида чақириб келган кампирни бежиз келмагандир, деб ўйлайди: “ — Сени сўраяпти шекилли? — деб ажабланади Рамазон Йигиталига қараб. Кейин гапни ҳазилга бурди: — Келмасингдан хотинлар йўқлаб қолишибдику, ёмонсан, жўражон, ёмонсан...”. Кампир қўлидаги этикни қанча туришини сўраганда у: “... Сотмайман буни. Бу кишига олиб келдим. Нон бериб эдилар.
— Нон? Шу одамми? — Рамазон Йигиталига ажабланиб қаради. — Сен нон бердингми?” Рамазонни ажаблантирган ҳодиса Йигитали учун табиий эди. Зеро, ҳар қандай шароитда ҳам у меҳр-оқибатни унутмайди, одамийлик қиёфасини йўқотмайди. Йигитали Рамазоннинг ўзгариб кетганини кўради: “... Мен Рамазонни оловдан олиб чиқмаган эканман. Рамазон жангда ўлган экан. Бу менинг дўстим эмас, Рамазон қиёфасига кирган шайтон...” Этикни кампирга қайтариб бериши китобхонларга унинг нақадар олижаноб қалб соҳиби эканлигини кўрсатади:”... — Ёғоч оёққа хром этик ярашмайди, онахон, бекор қилибсиз, қани юринг-чи...”
Йигитали кампирникида бир кун тунаб қишлоғига кетади. Кетиш олдидан билдирмай нон солинган халтани қолдириб кетади. Кампирнинг аҳволи уникидан ёмонроқ эканлигини кўриб, норасида болаларини ўйлаб қилди бу ишни. Лекин қарангки, кампир ҳам олижанобликда ундан қолишмайди. Меҳмон кетгач, унинг хонасини нима ташлаб кетди экан, деб кўздан кечирмайди, ўйламайди ҳам. Агар невараси уч кун ўтгач, шу хонага кирмаганида, нон тўла халтанинг қачон топилиши даргумон эди.
Назирободдан қайтиб келган Йигиталини икки киши кутиб олади ва районга олиб кетади. Содда жангчи мени раисликка қўйишмоқчи шекилли деб ўйлайди: “... Булар райондан келишган шекилли? Яна одамларнинг гапи тўғри келиб, мени раис қилиб қўйишса-я? Э, йўқ, барибир кўнмайман. Бир оёқ билан колхозни эплаб бўларканми? Ажаб дунё... сендан сўраб ҳам ўтиришмайди-я...” Йигитали шу ерда ҳам халқ манфаатини ўйлайди. Лекин у қаердан билсинки, Сафарқул раис уни тегишли жойга айтиб, “рақибини” йўқ қилганини. Подачини ўша куни “халқ душмани” сифатида қўлга олиб, қамаб юборишади. Бахтига урушдаги командири жонига оро киради. Мактуб ёзиб, ёрдам сўраган Йигиталининг илтимосини катта раҳбар бўлиб кетган собиқ командир жавобсиз қолдирмайди. Қамоқдан қутулиб чиққач, олти йил ўтиб, умргузаронлик қилаётган Йигитали дўсти Рамазондан хат олади: “... Қадрдоним, жон жўрамга соғинчли салом... Мени ўлим чангалидан қутқарган жўражонимни соғингандан соғиндим... Сени кўп эслайман. Қани эди, қанотим бўлса-ю, учиб борсам, бағримга боссам. Аммо иложим йўқ. Қанотларим қирқилган. Арзимаган бир неча минг сўмни деб азоб чекиб юрибман... Командиримиз ҳозир катта ишда экан, унга хат ёз, мени ҳимоя қилсин. Сен мени ўлимдан тортиб олган эдинг, бу ердан чиқиб кетишимга ҳам ёрдам қил. Болаларим етим қолмасин... ” Тўрт мучаси соғ Рамазон Йигитали қамалиб кетганида бармоғининг учини ҳам қимирлатмайди, дўстининг қадрига етмайди. Дўппи тор келганда эса, инсофли, диёнатли ва оқибатли қуролдошини эслаб қолади. Фронтда бунақаларни “шкура” дейишар эди. Рамазон ҳақиқий “шкура”, фронтда ҳам қотириб жанг қилмаган, ўз жонини ўйлаган. Бомба портлаганда ярадор бўлган Йигиталини умуман ўйламайди. Лекин Йигитали инсон, унга инсонийлик ҳис-туйғулари ёт эмас, шунинг учун дўстидан бироз гина қилган бўлса-да, командирига хат ёзади. Қаранг, дўстидан бир яхшилик кўрмаса ҳам, яхшилик қилиш унинг қон-қонига сингиб кетган.
“Ажаб дунё” ҳикоясининг ажаблиги ҳам шунда. Адиб шўро тузумини очиқ қораламайди, лекин ҳикоя воқеа ва ҳодисалардаги мантиқ шуни тақозо этади.
Юқорида мисол келтирганимиз каби офицерларга хулоса ўрнида шуни айтмоқчиманки, урушда мана шунақа Йигиталига ўхшаган жангчилар фашист газандаларини енгган, фронт ортида эса колхоз далаларида, завод-фабрикалардаги дастгоҳларда эрлари, оталари ўрнига меҳнат қилган аёллар ва ўғил-қизлар ғалабани яқинлаштирган. Шу маънода ёшлар бу каби асарларни кўпроқ ўқишлари, ўқигани сари тинчлик, фаровонлик даврида яшаётганини ҳис қилишлари ҳар томонлама фойдадан ҳоли бўлмайди.
Тўлқин Сайдалиев,
Миллий гвардия Ҳарбий-техник институти доценти
