Respublika qoʻriqxonalarida muhofaza qilinayotgan oʻsimliklarning umumiy holati nisbatan yaxshi boʻlishiga qaramay, koʻplab yovvoyi turlarining tabiiy zaxiralari keskin kamayib ketmoqda. Dunyoga dongʻi ketgan lola va sallagullar, qimmatbaho oʻsimlik-yetmak, dorivor oʻsimlik bozulbang kabilar keyingi yillarda keskin kamayib ketdi. Bir qancha turlar yoʻqolib ketish holatiga kelib qoldi.
Aholining tabiatga notoʻgʻri munosabati ham oʻsimliklarning kamayib ketishiga sabab boʻlmoqda. Ayniqsa shahar va qishloqlar atrofida qizil lola, sallagul, shirach va shunga oʻxshash nafis gulli oʻsimliklar juda kamayib ketgan.
Tabiatga, oʻsimliklar dunyosiga nisbatan bepisand munosabatda boʻlishiga chek qoʻyish, tabiat boyliklarini muhofaza qilish va koʻpaytirish hammamizning asosiy burchimizdir.
Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, atrof-muhitni, hayvonot va oʻsimliklar dunyosini muhofaza qilishga alohida eʼtibor qaratildi.
1992-yil 9-dekabrda “Tabiatni muhofaza qilish toʻgʻrisida”gi, 2004-yil 3-dekabrda “Muhofaza etiladigan tabiy hududlar toʻgʻrisida«gi qonunlar, 2016-yil 21-sentyabrda “Oʻsimlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish toʻgʻrisida”, 2018-yil 16-aprelda esa “Oʻrmon haqida«gi qonunlar yangi tahrirda qabul qilindi.
Bu qonunlar barcha oʻsimlik turlarini saqlab qolish, ularni asrab avaylash va muhofaza qilishda muhim hujjat hisoblanadi.
Oʻzbekiston Respublikasida Qizil kitob ilk bor 1979-yilda taʼsis etilgan. Mazkur Qizil kitobga nabotot olamining kamyob, yoʻqolib ketishi xavfi ostidagi turlari haqidagi maʼlumotlar kiritilgan. Bundan koʻzlangan maqsad, jamoatchilik va davlat idoralari eʼtiborini tabiat muhofazasi masalalariga jalb etishdan va turlar genofondini saqlab qolishga koʻmaklashishdan iborat edi.
Qizil kitobning 1984-yilgi nashriga Oʻzbekiston florasining yoʻqolib ketish xavfi ostida qolgan 163 ta turi kiritilgan. Bu turlarning taqdiri respublika mutaxassislari, olimlari muttasil shugʻullanib kelmoqda. Oʻtgan yillar mobaynida olib borilgan kuzatishlar ayrim oʻsimlik turlarining soni va maydoni ancha kengayganligini koʻrsatmoqda. Masalan, anzur va Suvorov piyozlari oldingi holatiga kelmagan boʻlsada, maʼlum darajada koʻpaydi. Eng kamyob oʻsimliklardan sanalgan Minkvis teziumi turlarining soni 7 tadan 17 tagacha ortdi. Qurama tizmasida kamyob oʻsimliklardan hisoblangan Korovin shirachi oʻsimligining mavjudligi aniqlandi. Ayni vaqtda ayrim oʻsimlik turlarining soni keskin qisqarib ketdi. Omonqara oʻsimligi, Pskom piyozi, Margarita marmaragi kabilar shular jumlasidandir. Keyingi yillarda olib borilgan izlanishlar oʻlkamiz florasiga mansub yana 138 turdagi oʻsimlikni Qizil kitobga kiritish lozimligini koʻrsatmoqda. 1998-yil maʼlumotlariga koʻra, Oʻzbekiston Respublikasining Qizil kitobiga kiritilgan oʻsimlik turlarining soni 301 tani tashkil etgan boʻlsa, yangi nashrdan 48 oilaga mansub 313 tur oʻsimlik oʻrin oladi.
Qizil kitobga kiritilgan oʻsimlik turlariga Tabiatni muhofaza qilish xalqaro uyushmasi tomonidan ishlab chiqilgan tasnifga binoan kamyoblik darajasiga koʻra 4 ta maqom (status) beriladi.
1. Yoʻqolgan yoki yoʻqolib ketganligi ehtimoldan yiroq emas. Bir necha yillar davomida tabiatda uchratilmagan, lekin yigʻib olish qiyin boʻlgan ayrim joylardagina yoki madaniy sharoitda saqlab qolish ehtimoli mavjud boʻlgan turlar.2. Yoʻqolib ketish arafasida turgan. Yoʻqolib ketish xavfi ostida qolgan, saqlab qolinishi uchun maxsus muhofazani talab etadigan turlar.3. Kamyob. Maʼlum kichik maydonlardagina oʻziga xos sharoitlarda saqlab qolingan, ammo tez yoʻqolib ketishi mumkin boʻlgan va jiddiy nazoratni talab etuvchi turlar.4.Son jihatdan kamayib borayotgan. Soni va tarqalgan maydonlari maʼlum vaqt ichida tabiiy sabablarga koʻra yoki inson omili taʼsiri ostida kamayib ketayotgan turlar. Ayni vaqtda, bunday oʻsimliklarni har tomonlama nazoratga olish talab etiladi.
Qizil kitobning mazkur yangi nashri mutaxassislar, davlat idoralari hamda jamoat tashkilotlari oldiga qoʻriqxonalar va buyurtmaxonalarni kengaytirish, yovvoyi oʻsimliklar sotishni taqiqlash, xomashyo uchun yigʻiladigan oʻsimliklarni terish uchun litsenziyalar joriy etish kabi bir qancha dolzarb masalalarni qoʻyadi.
Oʻsimliklar dunyosini muhofaza qilish bu jarayonda keng jamoatchilik ishtirok etgan taqdirdagina ijobiy samara beradi. Barcha yakdillik bilan harakat qilsagina, nabotot olamining bebaho boyliklarini saqlab qolishga, ularni asrab-avaylab, munosib ravishda kelgusi avlodlarga qoldirishga erisha olamiz.
Said Xolmatov,
Farmatsevtika tarmogʻini rivojlantirish agentligining
Ishlab chiqarish masalalari boshqarmasi,
Dorivor xomashyo bazasini yaratish sektori bosh mutaxassisi
