Куни кеча Президентимиз Шавкат Мирзиёев раислигида эндокрин касалликларнинг олдини олиш, уларни эрта аниқлаш ва даволаш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари юзасидан ўтказилган видеоселектор йиғилишида соҳада олиб борилаётган ишлар таҳлил қилиниб, эндокринология хизматини такомиллаштириш бўйича кўриладиган биринчи галдаги чора-тадбирлар белгилаб берилди. Жумладан, қандли диабет учун метформин препарати 200 мингдан зиёд эҳтиёжманд аҳолига бепул тарқатилади. Болалар ва катталарни одам инсулини билан бепул таъминлаш дастури давом эттирилиб, бунда илк бор 25 ёшгача бўлган ёшларга аналогли инсулин берилади.
Ўзбекистонда ушбу касалликни операция йўли билан даволаш бошланганига ҳали кўп вақт бўлмаган бўлса-да, қатор ижобий натижаларга эришилмоқда.
Устоз ва шогирд ҳамкорлиги — муваффақият калити
Мамлакатимизда қандли диабетнинг 2-турини операция қилиш йўлга қўйилишида Тошкент тиббиёт академияси таянч докторанти, жарроҳ Умид Рўзиевнинг хизматлари катта.
У 2009 йилда академиянинг бакалавр босқичини муваффақиятли тамомлагач, клиник ординатурада жарроҳлик йўналиши бўйича таҳсил олди. Кафедрада кичик илмий ходим сифатида ишлаётган пайтида Жанубий Корея грантини ютиб, мазкур мамлакатдаги Инҳа университетининг тиббиёт факультетига қарашли госпиталда малака ошириш имкониятини қўлга киритди. У ерда олти ой ўқиб, тажриба оширди, мунтазам равишда жарроҳлик амалиётини кузатди.
— Бариатрик ва метаболик жарроҳлик билан илк бор ўша госпиталда танишганман, — дейди У.Рўзиев. — Бир куни госпиталда вазни икки юз килога яқин беморни операция қилишди. Ўшанда умуман дуч келмаган жараёнга гувоҳ бўлдим: жарроҳлик танани кесмасдан, менга нотаниш лапароскопик асбоблар, технологиялар воситасида амалга оширилди. Бир соатча давом этган жарроҳлик амалиётидан сўнг, операция қилган кореялик профессорни роса саволга тутдим, бу қандай операция экани ҳақида сўрадим. У бу бариатрик метаболик жарроҳлик бўлиб, тиббиётнинг бу йўналиши ҳали бутун дунёда янгилик экани, ҳатто, қандли диабетнинг 2-турига чалинган беморларга ҳам ана шундай жарроҳлик амалиёти қўлланилаётганини айтди. Тўғриси, ҳайратда қолдим, чунки бу мен учун янгилик эди. Қандли диабетнинг 2-тури билан касалланган беморларни жарроҳлик йўли билан даволаш мумкинлиги ҳақида бирорта жойда эшитмагандим...
Шу тариқа Умид Жанубий Кореядан Ўзбекистонга катта таассурот, иштиёқ билан қайтди. Жарроҳликнинг мазкур йўналишига қизиқиб, уни астойдил ўргана бошлади. Бу тиббиётнинг нисбатан янги йўналиши бўлгани боис, аксарият маълумотлар инглиз тилида эди. Устози Октябрь Тешаев Жанубий Кореядаги олти ойлик ўқиши, фаолияти ва у ернинг тиббиёт соҳасидаги ютуқлари, янгиликлари ҳақида сўраганида, қандли диабетнинг 2-турига чалинган беморлар бариатрик ва метаболик жарроҳлик йўли билан даволанаётганини айтди. Мазкур йўналишга доир таржима қилган илмий мақолаларни устози обдон ўқиб чиқиб, бу тиббиётнинг илмий асосланган йўналиши бўлиб, уни мамлакатимизда ҳам жорий қилишга киришиш кераклигини таъкидлади.
Жанубий Кореяда бу хил операцияда фойдаланилаётган асбоб-ускуна, технология Ўзбекистонда ҳали йўқ эди, операция лапароскопия усулида, тешиш йўли билан бажариларди. Устози танани кесиб-очиб бажариш мумкинлигини таклиф қилди. Ўзбекистонлик беморлар Туркия, Ҳиндистон, Жанубий Кореяга бориб, шундай операция қилдириб келарди. Соғлиқни сақлаш вазирлигига мурожаат қилиб, давлат ҳисобидан операция қилиш бўйича грант ажратиш, шу орқали беморларни жалб қилиш чораларини ҳам кўришди. Умид Эндокринология марказларига бориб, қандли диабетнинг 2-турига чалинганларни операция қилиш мумкинлиги ҳақида айтганида, унга ишонқирамаганлар кўп бўлди. Уларнинг юз ифодасида “Бу боланинг эси жойидами, қандли диабетга чалинганларни операция қилиб бўларканми?” деган маъно бордек эди.
Шу тариқа орадан икки-уч йил вақт ўтди. Бу пайтда Умид Рўзиев Тошкент шаҳар 1-сон клиник шифохонасида жарроҳ сифатида фаолият юритарди. Бу борада Қозоғистонда назарий билимларини ошириш билан бирга, тиббий операцияларда қатнашиб, икки ой давомида амалиёт ҳам ўтади.
2016 йилда Умид Рўзиевга бир таниши онаси қандли диабетга чалинганини, Қозоғистонда беморни операция қилдиришни сўраб илтимос қилади. Хорижлик профессор ёрдам беришини, бироқ бу операция ўн минг долларга тушишини айтганда бемор ва унинг яқинлари бундай имконияти йўқлигини билдиришди.
— Доктор, шу операцияни ўрганиб келибсиз, ўзингиз шу ерда операция қилақолинг, деди бемор онахоннинг ўзи, — дея эслайди У.Рўзиев. — Бизда ҳозирда улардаги каби ускуналар йўқлиги учун лапароскопия усулида эмас, кесиб-очиб операция қилишга тўғри келишини тушунтирдим. Онахон барибир кимдадир биринчи бўлиб бошлашингиз керак-ку, деди. Тўғриси, онахоннинг қатъияти, довюраклиги мени операцияни қилишга ундади. Устозим Октябрь Тешаев бошчилигида шу онахонни тўққиз соат операция қилганмиз.
Операция муваффақиятли ўтди. Уйга ҳам бормай, ўн кечаю кундуз онахонга ўзим қарадим. Чунки зиммамдаги масъулиятни жуда яхши англардим. Бир ойдан кейин онахон шифохонага келди. У анча озган, кўриниши ҳам жуда яхши эди. Таҳлил учун қон топширганида қонда қанд миқдори меъёрда экани маълум бўлди. Шу тариқа амалга оширган илк операциямиз ижобий натижа берди. Бемор қандли диабетдан батамом тузалди. Бу илк ютуғимиз эди!
Шундай бўлса-да, бир йил давомида ҳеч ким шу хилдаги операция қилдириш учун мурожаат қилмади. Бу орада операцияни амалга ошириш учун кетадиган вақтни қисқартириш борасида изланиш олиб боришди. Чунки биринчи беморни операция қилиш учун тўққиз соат вақт сарфланган, чет элда бу атиги бир-бир ярим соат давом этарди, холос.
Операция вақтини қисқартириш имконини берадиган тиббий асбоб-анжомлар изланди, айримлари топилди. Шунинг ҳисобига иккинчи жарроҳлик амалиёти олти соат давом этди. Лекин бу барибир кўп эди. Астойдил уринишлар, яхши ниятдаги сайъ-ҳаракатлар зое кетмади. Кейинчалик чет элдан тўқимани кесиш ҳамда уларни бир-бирига улашга мўлжалланган эндостеплер ускунаси олиб келинди. 2018 йилдан бошлаб беморларни лапароскопия усулида операция қилиш бошланди ва бу бир-бир ярим соат давом этадиган бўлди.
Ўрни келганда айтиш лозимки, қандли диабетнинг 1-турига чалинган беморларнинг ошқозоности бези инсулин ишлаб чиқармаслиги боис, уларда жарроҳлик амалиёти қўлланилмайди.
Ортиқча вазн, семизлик — бош омил
— Соғлом одам қонидаги қанд меъёри 3.1 дан 6.4 гача бўлиши керак, — дейди У. Рўзиев. — Агар ундан ошса, қандли диабетга мойиллик юзага келади. Аслида қандли диабетнинг икки тури мавжуд. 1-тури кўпроқ болаларда учрайди ва генетик туғма касаллик ҳисобланади. Бу ошқозоности безининг яхши ишламаслиги туфайли инсулин моддаси етишмаслигидан келиб чиқади. Улар инсулинга қарам бўлиб, бу моддани уларга ташқаридан етказиб беришга зарурат туғилади. Чунки инсулин етказиб берилмаса, қондаги қанд миқдори ошиб кетади. Бу каби беморларга инсулин доимий тарзда юбориб турилиши лозим. Қандли диабетнинг 2-турида беморда ошқозоности бези ишлайди, яъни инсулин моддасини меъёрда ишлаб чиқаради, лекин инсулиннинг глюкозага таъсир ўтказа олмаслиги сабаб қонда қанд миқдори баланд бўлади. Содда қилиб айтганда, ошқозоности бези ишлаб чиқарган инсулин ҳужайрага боради ва унга қондаги мавжуд глюкозани қайта ишлашга ёрдам беради. Шу тарзда глюкоза парчаланиб, организмга сингади ва танага қувват беради. Ҳужайра глюкозани қайта ишлаш учун уни ўзлаштириши керак. Шунинг ҳисобига қонда глюкоза миқдори меъёрий ҳолатга келади.
Қандли диабетнинг 2-тури глюкозанинг сўрилмаслиги ҳисобига юзага келади. Бу организмнинг инсулинга таъсирчанлиги камайиши, ҳужайра ва инсулин ўртасида тўсиқ юзага келгани билан боғлиқ жараён. Борди-ю, организмда глюкоза меъёрдан ошса, ошқозоности безига бу ҳақда “хабар келади”, ошқозоности бези уни меъёрга тушириш учун яна инсулин ишлаб чиқаради. Фарқи, организм аввал меъёрда инсулин ишлаб чиқарган бўлса, энди 4-5 баробар кўп инсулин чиқараверади. Чунки ошқозоности безига қонда глюкоза миқдори ошгани ҳақида муттасил сигнал келиб туради-да. Ошқозоности бези эса, беш баробар зўриқиб ишлай бошлайди. Оқибатда организм инсулинга таъсирчанлигини йўқотиб бораверади. Бу эса қонда глюкозанинг ҳаддан зиёд ошиб кетишига, охир-оқибат қандли диабетнинг 2-тури юзага келишига сабаб бўлади.
Кўпинча ортиқча вазн, семизлик одамларда бу касаллик ривожланишига сабаб бўлади. Боиси ҳужайранинг атрофини ёғ қоплаб олади, бу эса, инсулиннинг ўтишига тўсиқ бўлади, ҳужайралар глюкозани ўзлаштирмай қўяди.
— Организмда инсулин етарли миқдорда ишлаётган, бироқ унга таъсирчанлик йўқолган ҳолларда жарроҳлик амалиёти қўлланилади, — дея давом этди жарроҳ. — Операция ҳужайра ва глюкоза ўртасидаги тўсиқларни бартараф этиш мақсадида амалга оширилади. Ҳам ортиқча вазндан халос бўлиш, ҳам моддалар алмашинуви яхшиланишига хизмат қилади. Шу кунга қадар устозим бошчилигида 300 дан зиёд операцияда иштирок этдим. Операциядан кейин беморларнинг қандли диабетнинг 2-туридан фориғ бўлиш кўрсаткичи 94 фоиздан ошди. Беморларни асосан, Тошкентда операция қиляпмиз. Зарурат туғилганда вилоятларга ҳам чиқиб турибмиз. Биз қўллаётган жарроҳлик амалиётида ошқозон вертикал кесилиб, ингичка ичакка уланади. Ингичка ичакнинг ортиқча жойи қолаверади, фақат у ердан овқат ўтмайди. Лекин ўз фаолиятини йўқотмайди. Ошқозон кичрайтирилиши, ичакнинг овқат ўтадиган қисмининг қисқариши ҳисобига сўрилиш майдони камаяди. Бу эса беморнинг озишига, ҳужайра ва инсулин ўртасидаги таъсирчанлик, яъни метаболик жараён тикланишига хизмат қилади. Операциядан тузалганларнинг парҳез тутишига, дори ичишига ҳожат қолмайди.
— Ўтган йили коронавирусга чалиндим ва бу касаллик менда оғир кечди, оқибатда қандли диабет хасталигини ҳам орттириб олдим, — дейди фарғоналик Абдураҳим Асқаров. — Қондаги қанд миқдори 25 гачага кўтарилиб кетган экан. Эндокринолог парҳез тутишимни тайинлади. Парҳездан сўнг ҳам унинг миқдори 7 га чиқди. Бу ҳам меъёрий кўрсаткичдан юқори эди. Туркияда қандли диабетнинг 2-турини операция йўли билан даволашаётганидан хабар топдим. Уларда операция нинг нархи 12-14 минг доллар экан. Бу биз учун имконсиз эди.
Шунда мамлакатимизда ҳам ана шундай операциялар қилинаётганини эшитдим. Керакли таҳлиллар топширилгач, операция қилишди. Операциядан олдин вазним 113 кило эди. Операциядан сўнг тўрт ой ичида 30 килограмм вазн ташладим. Энди ўзимни жуда яхши ҳис қиляпман, қон босими, бош оғриғи, жиғилдон қайнаши, тизза, оёқ оғриқларидан халос бўлдим.
Парҳез ечим эмас
Қандли диабет доимий равишда чанқаш, оғиз қуриши, тез-тез пешоб ажралиши, лоҳаслик ва ҳолдан тойиш, терининг қуриши, қичишиш, вазн ва иштаҳанинг сезиларли ошиши каби белгилар билан намоён бўлади. Бу хасталик кўриш қобилиятининг пасайиши, буйрак етишмовчилиги, юрак хуружи, инсульт хавфини юзага келтиради.
Тадқиқотлар ортиқча вазн билан боғлиқ муаммонинг 90 фоизи овқат истеъмоли ҳамда жисмоний меҳнат ўртасидаги номутаносиблик туфайли келиб чиқаётганидан далолат бермоқда. Кўпчилик кун давомида калорияси юқори озиқ-овқат маҳсулотларини истеъмол қилади. Улар қаторига фаст-фудларни ҳам киритиш мумкин. Бундан ташқари, яқин жойга ҳам автомобилда боради. Семиз одамларнинг кўпчилиги ишхонада муқим ўтириб ишлайди, кўп қаватли турар жойларда истиқомат қилувчилар эса зина эмас, балки лифт орқали кўтарилиб-тушишни маъқул кўради. Камига уй-рўзғор юмушларини бажариш учун чангюткич, кир ювиш машинаси, микротўлқинли печ сингари техника воситаларидан фойдаланади ва ортиқча уринтиришни истамайди.
Оқибатда, ортиқча вазн юзага келади, жисмоний фаоллик пасая бошлайди, озгина ҳаракатланганда ҳам ҳансираш, мушакларда оғриқ пайдо бўлади. Фаоллик камайиб, қўшимчасига овқат рационига эътибор қаратмаслик оқибатида вазн борган сари ошиб бораверади. Бу эса, қандли диабетнинг 2-тури юзага келишига асосий сабаблардан биридир.
— Эндокринологлар қандли диабетга чалинганларга парҳез тутишни тавсия қилишади. Тўғри, бу маълум муддат қондаги қанд миқдорини меъёрлаштиради, лекин муаммога тўлиқ ечим бўла олмайди, — дейди У.Рўзиев. — Қандли диабет кучайиб бориш хусусиятига эга. Ошқозоности бези тахминан беш йил давомида қандли диабетни билдирмайди. Яъни, оғирликни ўзига олади. Инсулинни кўп ишлаб чиқариб, қанд миқдорини меъёрда ушлаб туради. Инсулин миқдори эса, бир неча баробар кўпайиб кетади. Дейлик, бир инсулин юзага келган тўсиқ туфайли ҳужайрага етиб боролмай қолди. Вақт ўтиши билан ошқозоности безидан чиққан яна иккинчи, учинчи инсулин олдида ҳам тўсиқлар юзага кела бошлайди. Тўсиқлар кўпайиб борган сари қанд миқдори ҳам ошиб бораверади. Бунда парҳезга риоя қилмаганидан эмас, балки мана шу тўсиқларнинг пайдо бўлгани туфайли канд миқдори ошган бўлади. Айтмоқчиманки, вақт ўтиши билан парҳез ҳам ёрдам бермайди, тўсиқлар кўпайиб бораверади, инсулин ҳужайрага етиб бормай, глюкозанинг ўзлаштирилиши пасайиб боради. Оқибатда қонда глюкоза миқдори ошиб кетади.
Мамлакатимизда мазкур касалликнинг олдини олиш, соҳада тиббий хизмат сифатини янада оширишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Хусусан, Президентимизнинг 2019 йил 19 апрелдаги “2019- 2021 йилларда Республика аҳолисига эндокринология ёрдами кўрсатишни такомиллаштириш бўйича миллий дастурни тасдиқлаш тўғрисида”ги қарори ихтисослашган самарали ва замонавий эндокринология ёрдами тизимини шакллантириш, қандли диабет ва бошқа эндокрин касалликлар профилактикаси ва уларни барвақт аниқлаш чораларини янада такомиллаштириш, аҳолига ихтисослашган юқори малакали эндокринология ёрдамини кўрсатиш сифати ва имкониятларини оширишга қаратилгани билан аҳамиятли.
Хулоса ўрнида шуни айтиш керакки, бугунги кунда мамлакатимизда қандли диабет-2 касаллигига чалинган беморларни операция йўли билан даволашда ютуқларга эришилмоқда. Ҳатто, Ўзбекистонда Бариатрик ва метаболик хирургия уюшмаси ҳам ташкил этилиб, у IFSO халқаро федерациясига аъзо бўлди. Ушбу халқаро ташкилотнинг вазифаси бариатрик ва метаболик жарроҳлик бўйича дунёда қўлга киритилаётган ютуқлар, натижалар бўйича статистикани умумлаштириш, дунё тенденциясини аниқлаш, операцияларни мувофиқлаштиришдан иборат. Ўзбекистонда амалга оширилаётган тиббий операциялар, натижалар ҳам уларнинг реестирига киритиб борилади. Мазкур халқаро ташкилотга аъзолик мамлакатимизда фаолият кўрсатаётган шу йўналишдаги жарроҳларнинг дунё тажрибасидан доимий хабардор бўлиш, жаҳон стандартларини, илғор ютуқларини тиббиётимизда қўллаш имконини беради.
Шаҳзод Ғаффоров,
“Янги Ўзбекистон” мухбири
