Халқимизда тўйга тўёна билан бориш анъанаси бор. Бу анъана айниқса, давлат ва умуммиллат даражасидаги тўй бўлса, ўзгача эзгулик касб этади. Яқинда Ўзбекистон аталмиш она Ватанимиз мустақиллигининг шонли 30 йиллигини кўтаринки нишонладик. Бу бебаҳо неъматни асраб-авайлашда, мустаҳкамлашда ўзига хос ютуқлари билан ҳисса қўшишни мақсад қилган Ўзбекистон республикаси Фанлар академияси Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти истиқлолимизнинг 30 йиллик тантанасига тўёна билан келди, деб айта оламиз. Жумладан, асосий қишлоқ хўжалик экинларимиздан бўлган пахта ва буғдойнинг янги навлари яратилиб, амалиётга жорий қилингани, соянинг генетик ва ботаник коллекцияси яратилгани, унинг энг яхши тизмалари янги навлар сифатида Давлат нав синовига берилгани ва баъзиларининг районлаштирилганини алоҳида таъкидлаш жоиз. Шунингдек, республикамизнинг янада ривожланиши учун устувор йўналишларда бажарилган илмий ва амалий лойиҳаларимиз ишлаб чиқаришда қўлланилгани ҳам бизнинг катта ютуғимиз. Хусусан, ўрта толали ғўза пахтачилиги амалиётида Сурхондарё вилоятида кенг майдонларда ўрта толали ғўзанинг “Бешқаҳрамон” нави, бошқа вилоятларда эса “АН-Боёвут-2”, “Келажак”, “Юксалиш”, “Зафар”, “Замин”, “ЎзФА-703”, “ЎзФА-710”, “Садаф” навлари ва бошқа навлар етиштирилиб, мўл ва сифатли ҳосил олинмоқда. Ўрта толали ғўзанинг юқори ҳосилли “Самара” ва “ЎзФА-710” навлари Фарғона вилояти учун истиқболли деб топилиб, 2021 йили Давлат реестрига киритилди, бу навларнинг бирламчи уруғчилиги ва ишлаб чиқариш синовлари ташкил қилинди.
Институтимизнинг бебаҳо мулки бўлган “Ғўза генофонди” ноёб объектида маданий, ярим ёввойи, ёввойи турлар тирик ва уруғ ҳолатида сақланиб келмоқда. Ушбу ноёб объект дунёнинг турли давлатларидан келтирилган 7500 та ғўза намуналарини ўз ичига олади. Коллекцияда Gossypium L. туркумининг 50 та туридан 45 таси ҳамда улар иштирокида олинган 500 та синтетик дурагайлар сақланади.
Юртбошимиз ва ҳукуматимиз томонидан республикамизнинг жанубий вилоятларида ингичка толали ғўза навлари экин майдонларини кенгайтириш, бу турга мансуб янги маҳаллий навларни яратиш ва амалиётга жорий қилиш бўйича қабул қилинган Қарорларни бажариш борасида институтимизда самарали илмий ва амалий изланишлар олиб борилгани натижасида ингичка толали ғўзанинг ёпиқ ҳолда гуллаши эвазига навдорликнинг жуда юқори бўлишини таъминлайдиган “Клейстогам 1”, кўсаклари йирик, юқори тола сифатига эга “Ангор”, тезпишар, тола чиқими ва сифати юқори, нисбатан йирик кўсакли “Марварид” навлари, қатор тизмалари яратилиб, амалиётга жорий қилинди. Қайд этиш лозимки, ингичка толали ғўза республикамизда ўткир экологик муаммо бўлган сув танқислигига, гармселга, вертициллез вилт касаллигига, ғўзанинг хавфли зараркунандалари — ўргимчаккана ва кўсак қуртига чидамлидир. У ўрта толали ғўзага нисбатан қимматбаҳо тола маҳсулоти беради. Шунинг учун мамлакатимизда пахта асосан пахтачилик-тўқимачилик кластерларида етиштирилаётгани ва уларнинг юқори сифатли толага эхтиёжлари катта эканлигидан келиб чиқиб, тезпишар ингичка толали “Марварид” ғўза навини нафақат жанубий вилоятлар, балки республикамизнинг ўрта ҳудудларидаги пахтачилик-тўқимачилик кластерлари учун ҳам тавсия этамиз. Ҳозирда институтимизда муҳитнинг биотик ва абиотик стресс шароитларига (касалликлар, зараркунандалар, қурғоқчилик, шўрланиш, юқори ҳарорат, гармсел ва ҳ.к.) чидамли ғўза навларини яратиш билан бир қаторда, юқори сифатли табиий рангли (қўнғир, яшил) тола берадиган ўрта толали ғўза навларини яратиш бўйича ҳам илмий изланишлар бошлаб юборилган ва бир қанча истиқболли селекцион ашёлар олишга эришилган. Илмий манбаларга кўра, бундай навларнинг толаси антисептик хусусиятга эга бўлиб, терида турли аллергик ҳолатларни келтириб чиқармайди ва инсон организмининг табиат билан уйғунлашувига хизмат қилади. Улардан тиббиёт, тўқимачилик, ҳарбий, туристлар учун мўлжалланган маҳсулотлар ишлаб чиқиш ва бошқа соҳаларда самарали фойдаланиш мумкин.
Буғдойнинг институтимизда яратилган “Бардош”, “Паҳлавон”, “Оқ марварид” каби навлари ўзининг нонбоплиги, тўйимлилиги ва касалликларга юқори чидамли эканлиги билан ажралиб туради. Ҳозирда бу навлар республикамизнинг турли ҳудудларида экилиб, уруғчилик ишлари кенг кўламда олиб борилмоқда. Олимларимиз томонидан дон сифати юқори бўлган маҳаллий қадимий буғдой навлари ҳам тикланиб, селекция ва амалиётга жорий қилиняпти. Бу экин турининг замон талабига мос навларини яратишда молекуляр генетик усулларни қўллаш бўйича тадқиқотлар олиб борилмоқда.
Институтимизда республикамиз қишлоқ хўжалигида аста-секин ўз ўрнини топиб, экин майдони кенгайиб бораётган, дони таркибида оқсил ва ёғ миқдори кўп бўлган, озиқ-овқат ва чорвачилик соҳалари учун бебаҳо экин бўлган соянинг генетик ва ботаник коллекцияси яратилган. Олиб борилган илмий ва амалий тадқиқотларнинг натижаси ўлароқ, соянинг тезпишар “Генетик-1”, “Хотира”, “Эҳтиёж” ва пишганда дуккаклари чатнаб, дони ерга тўкилиб кетмайдиган “Сочилмас” навлари яратилди ва амалиётга жорий этилди. Шу каби қатор истиқболли тизмалар Давлат нав синовига берилди.
Кейинги йилларда республикамизда доривор ўсимликларни етиштириш, улардан ички эҳтиёжни таъминлаш ва экспортга йўналтирилган маҳсулотлар тайёрлашга катта эътибор берилаётгани боис инсон саломатлигини сақлашда, умуман, озиқ-овқат ва тиббиёт соҳаларида жуда муҳим аҳамиятга эга бўлган занжабил ва зарчава экинлари бўйича ҳам кенг кўламли илмий тадқиқотлар амалга оширилмоқда.
Қишлоқ хўжалик экинлари касалликларини чақирувчи замбуруғ, бактерияли ва вирусли касалликларга ташҳис қўйиш, микроорганизмлар коллекциясини сақлаш ва янги намуналар билан бойитиш йўналишида ҳам тадқиқотлар жадал олиб борилмоқда. Институтимиздаги фитопатоген ва бошқа микроорганизмлар коллекцияси Ўзбекистонда ягона бўлиб, тирик организмларнинг ноёб ихтисослаштирилган коллекцияси ҳисобланади. Ҳозирги вақтда Коллекция тирик микроорганизмларнинг 516 та штаммларини, асосан Ўзбекистоннинг асосий қишлоқ хўжалик экинларидан ажратиб олинган ва 17 турга мансуб бўлган замбуруғларини ўз ичига олади.
Юртбошимиз ўзининг “Янги Ўзбекистон” газетасига берган интервьюсида қишлоқ хўжалигида амалга оширилаётган ислоҳотларга, бу соҳадаги муаммоларга алоҳида тўхталиб ўтди ва мавжуд экин майдонларидан оқилона ва самарали фойдаланиш энг устувор вазифалардан эканлигини таъкидлади. Республикамизда ҳозирга қадар дунё тажрибасидан фарқли ўлароқ етиштириладиган пахта ҳосили учун тўловлар ва бошқа ҳисоб-китоблар чигитли пахта хом-ашёси бўйича амалга оширилмоқда. Бундай ҳолат пахтачилик хўжаликларини “тош босадиган”, яъни чигити оғир, лекин толаси кам бўлган ғўза навларини танлаш ва экишга олиб келмоқда. Пахта етиштиришдан асосий мақсад — кўпроқ ва сифатли тола маҳсулоти олиш эканлигидан келиб чиқсак, тола чиқими паст бўлган навларни экиш суғориладиган ерлардан самарасиз фойдаланиш демакдир.
Пахтачилик соҳасида дунё тажрибасидан фарқли ўлароқ етиштириладиган ҳосил учун тўловлар ва бошқа ҳисоб-китоблар чигитли пахта хом ашёси бўйича амалга оширилмоқда. Бундай ҳолат пахта етиштирувчиларни “тош босадиган”- чигити оғир, лекин толаси кам бўлган ғўза навларини танлаш ва экишига олиб келмоқда. Бу ҳолатни тўғрилаш учун пахта етиштирувчилар ва пахтани қайта ишлаш корхоналари ўртасидаги ўзаро ҳисоб-китоб етиштирилган пахта хом-ашёси билан эмас, балки тола ҳосили орқали амалга оширилиши шарт. Бу муаммони ечиш учун, шу соҳада ривожланган мамлакатлар тажрибасини ўрганиш, пахта хом ашёсидан тола чиқишини аниқлаш услубини ишлаб чиқиш, ишлаб чиқилган услубни пахта-тўқимачилик кластерларига жорий этиш натижасида мамлакатимизда пахта-толаси ҳосилдорлиги 10 фоизгача ошади ва селекционер-олимларга тола ҳосилдорлиги юқори бўлган ғўза навларини яратиш имкониятини беради. Институтимизда бу каби вазифаларга катта эътибор берилмоқда.
Олимларимиз томонидан 2017-2020 йилларда 42 та монография, “Web of Science Core Collection” ёки “Scopus” маълумотлар базасига кирувчи етакчи хорижий илмий журналларда 91 та, МДҲ илмий журналларида 65 та ва республика илмий журналларида 263 та мақола чоп этилди.
2020 йили халқаро конференция ташкил қилинди. Хорижий илмий институтлар билан илмий ҳамкорлик қилинмоқда. Бир нафар олимимизга (С.К. Бабоев) 2020 йили “Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги фидоийси” кўкрак нишони берилди. 1 нафар академик, 16 нафар фан доктори, 31 нафар фан номзоди ёки фалсафа доктори (PhD), 67 нафар илмий ходим, 17 нафар докторант илмий фаолият олиб боради.
2017 йилдан шу вақтга қадар илмий даражалар берувчи илмий кенгашимизда 50 дан зиёд фан доктори ва фалсафа доктори диссертациялари муваффақиятли ҳимоя қилинди. ЎзР ФА илмий тадқиқот муассасаларининг 2020 йилги илмий ва амалий натижалари бўйича рейтингида институтимиз 105 та илмий-тадқиқот муассасалари орасида 16-ўринни эгаллашга муваффақ бўлди.
Аҳил жамоамиз мамлакатимиз мустақиллигининг шонли 30 йиллигини юқорида айтиб ўтилган ютуқлар билан қаршиламоқда. Ҳаммамиз ушбу қутлуғ байрамни шодиёналик, хушкайфият, шод-хуррамлик билан кутиб оламиз. Бор кучимиз, ғайратимиз, билимимиз ва малакамизни мустақиллигимизни кўз қорачиғидек асраб-авайлашга, давлатимизнинг иқтисодиётини янада ривожлантиришга қаратамиз, деб Президентимизга, халқимизга ваъда берамиз.
А.НАРИМАНОВ,
ЎзР ФА Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологиячи институти директори, қишлоқ хўжалик фанлари доктори, профессор
С.НАБИЕВ,
Лаборатория мудири, биология фанлари доктори, профессор
А.АЗИМОВ,
биология фанлари доктори
