O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning o‘rta muddatli maqsadlarida iqtisodiy o‘sish sur’atlarini har yili kamida 8 foiz darajasida ushlab turish nazarda tutilgan. Mamlakat iqtisodiyotiga sarmoya, jumladan, xorijiy investitsiyalar hajmini sezilarli darajada oshirmasdan turib, bu muammoni hal etish mumkin emas. Iqtisodiy nazariya va amaliyot shuni ko‘rsatadiki, xorijiy investitsiyalar to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan investitsiya siyosati bilan birlashganda, qabul qiluvchi mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishiga hissa qo‘shadi.

Bu nafaqat iqtisodiyotga qo'shimcha kapital kiritish, balki zamonaviy texnologiyalar va innovatsiyalarni transfer qilish, ichki bozorda raqobatga ijobiy ta'sir ko'rsatish, kadrlar salohiyatini yaxshilash va xalqaro savdoni rivojlantirish shaklida ham sodir bo'ladi.

O‘zbekistonda xorijiy investitsiyalarni jalb etish amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, bugungi kunda vazirlik va idoralarning sa’y-harakatlari har yili Vazirlar Mahkamasining Idoralararo kengash tomonidan tasdiqlanadigan Davlat investitsiya dasturi va istiqbolli investitsiya loyihalari bo‘yicha xorijiy investitsiyalarni maqsadli jalb etishga qaratilgan. Mahalliy hokimiyat organlarining vakolatlari loyiha tashabbuskorlariga pasport va investisiya taklifini ishlab chiqishda yordam berish bilan cheklanadi.  Umuman olganda, iqtisod ilmi maʼlum bir mamlakat iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni, birinchi navbatda, toʻgʻridan-toʻgʻri jalb etish darajasi bevosita mamlakatda shakllangan sarmoyaviy muhit va ishbilarmonlik muhitiga, davlat institutlarining sifatiga bogʻliqligini uzoq vaqtdan beri taʼkidlab keladi.

Bugungi kunda xalqaro savdo mamlakat iqtisodiy o‘sishining kuchli katalizatori bo‘lib, samarali tarzda mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlarni rivojlantirishga, tadbirkorlarning raqobatbardoshligini oshirishga, shuningdek, milliy iqtisodiyotga valyuta mablag‘larining kirib kelishiga xizmat qilmoqda. Sanoat iqtisodiyotning eng muhim tarmogʻi boʻlib, Oʻzbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ijobiy taʼsir koʻrsatadi. Samarali va raqobatbardosh sanoat sektorini yaratish O‘zbekistonning ham o‘rta, ham uzoq muddatli strategiyasidir.

So‘nggi yillarda  mamlakatimiz hukumati yangi global hamkorlikni mustahkamlash uchun kuchli siyosiy irodani safarbar etdi. Zamonaviy globallashuv sharoitida mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi ko'p jihatdan uning jahon iqtisodiy hamjamiyatiga qanchalik integratsiyalashganligiga bog'liq. Shuning uchun tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish ustuvor vazifa hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy sohada “ochiq eshiklar” siyosatini olib boradi, uning asosiy tamoyillari:

*mafkuraviy qarashlaridan qat’iy nazar savdo-iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish;

* ikki tomonlama va ko'p tomonlama asosda teng huquqlilik va o'zaro manfaatli hamkorlik;

*xalqaro huquq normalarining milliy norma va qoidalarga nisbatan ustuvorligi, GATT/JST tamoyillari va qoidalarini tan olish.

Zamonaviy dunyoda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o‘rtasida kuzatilayotgan energetik tanqislik sharoitida O‘zbekiston uchun asosiy ustunlik shundaki, mamlakat iqtisodiyoti energetika mustaqilligi bilan ajralib turadi. JSTga a'zo bo'lish JSTga hamkor davlatlar rozi bo'ladigan import bojlarining maksimal stavkalarini belgilashni talab qiladi. Tabiiyki, mamlakat JSTga kirgach, O‘zbekistondagi import bojlarini imkon qadar kamaytirishga intiladi. Shu bilan birga, JST qoidalari inson hayoti va sog'lig'i xavfsizligi nuqtai nazaridan hech qanday asosga ega bo'lmagan savdodagi barcha tarifsiz to'siqlarni bartaraf etishni nazarda tutadi.

Shuningdek, unda barcha bojxona tartib-taomillarini savdoda yashirin to‘siq sifatida qo‘llanilishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida aniq tartibga solish nazarda tutilgan.

Hozirgi kunda Oʻzbekiston dunyoning 120 dan ortiq mamlakatlari bilan tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirmoqda. O‘zbekiston tashqi savdo aloqalarida ikkita asosiy yo‘nalish mavjud:

- MDH davlatlari bilan;

- xorijiy davlatlar bilan.

So‘nggi yillarda O‘zbekiston eksporti va importining geografik taqsimlanishida sezilarli o‘zgarishlar ro‘y berdi. Eng muhimi, Rossiya O‘zbekistonning yetakchi savdo sherigi sifatida Yevropa Ittifoqini ortda qoldirib, uning asosiy eksport va import bozoriga aylandi. Xitoyning ulushi ham eksport, ham importda sezilarli darajada oshdi. Janubiy Koreya O‘zbekistondan tovarlar importi bo‘yicha ikkinchi bozorga aylandi. O‘zbekiston Yevropa Ittifoqidan paxta tolasi eksportini Rossiya, Xitoy va boshqa Osiyo mamlakatlariga yo‘naltirganligi, shuningdek, Yevropa Ittifoqidan import qilinadigan mashina va uskunalar ulushini kamaytirgani sababli Yevropa Ittifoqi davlatlarining ulushi ham eksport, ham importda kamaydi.

O‘zbekiston Respublikasi hukumatining rivojlanish ustuvor yo‘nalishlari qatoriga importni mahalliy ishlab chiqarishga almashtirish va yuqori qo‘shilgan qiymatga ega tayyor mahsulotlar eksportini rag‘batlantirish kiradi. Iqtisodiy nazariya va xalqaro tajriba shuni ko'rsatadiki, import o'rnini bosish siyosati eksportni rag'batlantirish siyosati bilan bir vaqtda olib borilishi mumkin emas. Bunday qilishga urinayotgan mamlakatlar odatda import o‘rnini bosuvchi sanoatni rivojlantirishga ko‘maklashish va eksportga yo‘naltirilgan sanoatni rivojlantirishni sekinlashtirish bilan tavsiflangan vaziyatga tushib qoladi. Savdo rejimi va so‘nggi savdo ko‘rsatkichlari haqidagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, O‘zbekistonda aynan shunday bo‘lgan. Shu bilan birga, savdo rejimi keng turdagi tovarlarni eksport qilishni cheklash, valyuta tushumlarini majburiy ravishda oshirib yuborilgan kurs bo‘yicha sotish, oraliq tovarlarni import qilishdagi qiyinchiliklar va og'ir eksport protseduralari tufayli eksportga yo‘naltirilgan tarmoqlarni (ayniqsa, ishlab chiqarishni) rivojlantirishga to‘sqinlik qilmoqda. Shu bois O‘zbekistonning tovar eksporti tarkibida paxta tolasi, tabiiy gaz, oltin va uran kabi tovarlar ustunlik qilishda davom etmoqda, tayyor mahsulotlarning umumiy eksportdagi ulushi esa kichikligicha qolmoqda.

O‘zbekistonning JSTga a’zo bo‘lishi import qilinadigan samarali va ishonchli uskunalarni tanlash va sotib olish orqali sohada ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni jadallashtirish imkoniyatlarini oshiradi. Bundan tashqari, mahalliy eksportchilar JSTga a'zo bo'lgach, tashqi bozorlarga chiqishlari osonlashadi. Mahalliy ishlab chiqaruvchilar tomonidan tashqi savdoni rivojlantirishda eksportyorlar o‘z tovarlari uchun foydali va qo‘shimcha tranzit yo‘llaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lishi ayniqsa muhimdir.

O'zbekistonning JSTga a'zo bo'lishi - bu mamlakatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarni normativ-ma'muriy boshqaruv va tartibga solish amaliyotida mavjud tizimga kirishidir. Bu qadam davlatning jahon jahon bozorida tovar va xizmatlarni sotishning amaldagi qoidalari tizimiga kirishini bildiradi. Busiz mamlakatimizda zamonaviy ilg'or iqtisodiy tashabbuslar va islohotlarni muvaffaqiyatli shakllantirish va amalga oshirish qiyin bo'ladi, tashqi savdoni tashkil etish esa amalga oshirish va rivojlantirish uchun qiyin sharoitlarda qoladi.

 

Oybek Yakubov

Toshkent davlat yuridik universiteti dotsenti v.b.