Ayrim sohalarda ayollar va erkaklar orasidagi nomutanosiblik hanuz davom etayotgan bo‘lsa, ba’zi kasblar hali ham an’anaviy tarzda jinsga bog‘liq holda qabul qilinadi. Ushbu maqolada gender farqlarining ta’lim va kasb tanlashdagi ta’siri, uning sabablari hamda bartaraf etish yo‘llari muhokama qilinadi.
Ta’lim tizimida gender farqlari turlicha shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin. Ayrim mamlakatlarda qizlarning oliy ta’limga kirish imkoniyati cheklangan bo‘lsa, boshqa hududlarda esa ularning texnika va muhandislik kabi fanlarga qiziqishi kam bo‘lishi kuzatiladi. Tadqiqotlarga ko‘ra, ko‘plab jamiyatlarda qiz bolalar maktab davridanoq an’anaviy “ayollarga mos” kasblarga yo‘naltiriladi, bu esa ularning ilmiy va texnik sohalarda faoliyat yuritish imkoniyatlarini pasaytiradi.
Kasb tanlashda ham gender farqlari mavjud. Masalan, muhandislik, axborot texnologiyalari va qurilish sohalarida erkaklar soni ustunlik qilsa, ta’lim, tibbiyot va xizmat ko‘rsatish kabi kasblarda ayollar ko‘proq uchraydi. Bunday taqsimotning sabablari orasida ijtimoiy stereotiplar, oilaviy tarbiya, jamiyatning qarashlari va ish beruvchilarning genderga oid noxolis yondashuvi mavjud.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, butun dunyo bo‘ylab ayollar STEM (fan, texnologiya, muhandislik va matematika) sohalarida yetarlicha vakillikka ega emaslar. Jahon iqtisodiy forumining hisobotiga ko‘ra, texnologiya va ilmiy sohalarda ishlayotgan mutaxassislarning atigi 28 foizi ayollar hisoblanadi. O‘zbekistonda ham bu masala dolzarb bo‘lib, ayrim texnik oliygohlarda o‘qiyotgan talabalar orasida qizlarning ulushi nisbatan kam. Biroq so‘nggi yillarda gender tengligini ta’minlashga qaratilgan davlat dasturlari va loyihalar ayollarni ilmiy va texnik sohalarga jalb qilishga yordam bermoqda.
Gender farqlarining asosiy sabablari orasida ijtimoiy stereotiplar va oilaviy qadriyatlar muhim o‘rin tutadi. Ba’zi oilalarda qizlarning oliy ta’lim olishi va o‘z kasbini erkin tanlashi hali ham to‘laqonli qo‘llab-quvvatlanmaydi. Bundan tashqari, ayollarning mehnat bozorida o‘z o‘rnini topishiga to‘siq bo‘ladigan omillar qatoriga ish joylarida ayollarga nisbatan noto‘g‘ri qarashlar, kasbiy rivojlanish imkoniyatlarining yetishmovchiligi ham kiradi.
O‘zbekistonda gender tengligini ta’minlash bo‘yicha qator huquqiy chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida har bir fuqaroning ta’lim olish va kasb tanlash huquqi kafolatlangan. Shuningdek, gender tengligini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan davlat dasturlari va loyihalar orqali ayollarning ilmiy va kasbiy faoliyatda ishtirokini oshirishga harakat qilinmoqda.
Ta’lim va kasb tanlashdagi gender farqlarini bartaraf etish uchun bir nechta muhim chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim. Birinchidan, qiz bolalarni texnik va ilmiy yo‘nalishlarga qiziqtirish uchun maxsus dasturlarni kengaytirish kerak. Ikkinchidan, ota-onalar va jamiyat ongida gender stereotiplarini kamaytirish uchun ma’rifiy ishlar olib borish zarur. Uchinchidan, ish beruvchilarni ayollarga nisbatan teng imkoniyat yaratishga undovchi qonuniy mexanizmlar kuchaytirilishi kerak. To‘rtinchidan, qizlarning ta’lim va kasbiy rivojlanishi uchun davlat va xususiy sektor tomonidan qo‘llab-quvvatlash tizimlari kengaytirilishi lozim.
Xulosa qilib aytganda, ta’lim va kasb tanlashdagi gender farqlari hali ham mavjud bo‘lib, bu muammo individual qarorlar emas, balki kengroq ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy omillar bilan bog‘liq. Gender tengligini ta’minlash nafaqat ayollar uchun, balki jamiyatning umumiy rivojlanishi uchun ham muhimdir. Har bir inson o‘z qiziqishi va qobiliyatiga qarab ta’lim olish va kasb tanlash imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak.
Djumanazarova Ziyada ,
Toshkent davlat yuridik universiteti o‘qituvchisi
