Bu yondashuv faqat diniy-axloqiy doirada emas, balki epistemologik va kommunikativ qadriyatlar kontekstida olib borilishi zarur. Jamol Jurakulovning fikricha, “yosh ongida an’anaviy qadriyatlarning zamonaviy ifodasi topilmasa, uni agressiv axborot oqimi egallashi muqarrar”. Bunday holatda, milliy g‘oyaning kommunikativ reabilitatsiyasi, uni axborot texnologiyalari vositasida zamonaviy va ta’sirchan shaklda ifodalash dolzarb masalaga aylanadi.
Yoshlar ongida axborot-mafkuraviy tahdidlarga qarshi an’anaviy qadriyatlarning zamonaviy ifodasini shakllantirishda xalqor tajribalar tahlili qilishda B. Kuyliyevning jamoatchilik fikrini manipulyatsiya qilish global texnologiyalarning siyosiy qurolga aylanishi, O. Xodjayevning “g‘oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning rivojlanish tendensiyalari” to‘g‘risidagi g‘oyasida tahlil, J. Jurakulovning yosh ongida an’anaviy qadriyatlarning zamonaviy ifodasi topilmasa, uni agressiv axborot oqimi egallashi muqarrar shuningdek Manuel Castells, Ulrich Beck, Anthony Giddens,Martha Nussbaum, Manuel Guerrero, Henry Jenkins, Manuel Castellslarning falsafiy tahlil va yondashuvlari muhim tadqiqotlar sirasiga kiradi.
Ushbu ishda kuzatish, adabiyotlar, ma’muriy-huquqiy hujjatlarni o‘rganish va tahlil qilish, taqqoslash, ilmiy bilish va vorisiylik kabi tadqiqot metodlaridan foydalanildi. Jahon miqyosida axborot terrorizmi hodisasi yangicha shakllar va vositalar bilan keng quloch yozmoqda. Ayniqsa, yoshlar ongiga nisbatan amalga oshirilayotgan manipulyativ texnologiyalar ularning intellektual mustaqilligini zaiflashtirib, g‘oyaviy tanlov erkinligini cheklamoqda. Bunday xavfli jarayonga qarshi kurashda xalqaro tajriba va milliy qadriyatlarning dialektik uyg‘unligi asosida shakllantiriladigan strategiyalar muhim metodologik va amaliy ahamiyat kasb etadi.
Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, ko‘plab rivojlangan davlatlar axborot tahdidlariga qarshi kurashda uch bosqichli modelni ishlab chiqqan: birinchi bosqich – axborotdan himoya, ikkinchisi – axborotga nisbatan immunitet, uchinchisi – ijobiy axborotni ishlab chiqish va tarqatish. Ushbu model O‘zbekiston sharoitida muqaddas qadriyatlar, ma’rifiy tafakkur va sun’iy intellekt asosida ishlab chiqilgan monitoring tizimlari bilan uyg‘unlashtirilgandagina to‘laqonli samaradorlik kasb etadi. B. Kuyliyevning fikricha, “jamoatchilik fikrini manipulyatsiya qilish global texnologiyalarning siyosiy qurolga aylanishidir. Uni yengish faqat milliy identitet va axboriy immunitet birligida mumkin”. Bundan tashqari, axborot xavfsizligini ta’minlashda sun’iy intellekt vositalaridan foydalanish dolzarb muammolardan biridir. N. Mirzaxolov bu borada shunday fikr bildiradi: “Sun’iy intellekt yordamida yoshlar ongiga zararli kontentlar ta’sirini sezish va avtomatik tarzda neytrallashtirish imkoniyati – ma’naviy xavfsizlikning yangi paradigmalaridan biridir”. Bu esa, ma’naviy texnologiyalar masalasining yangi bosqichga o‘tganini anglatadi – endilikda ma’naviyat faqat insoniy ruhiyat emas, balki algoritmik himoya ob’ekti hamdir. Mazkur muammolarga strategik yondashuvlar axborot va mafkura muvozanatini ta’minlash bilan birga, milliy identitetni global tahdidlarga nisbatan barqaror qiluvchi konstruktiv mexanizmlarni ishlab chiqishni ham nazarda tutadi. Olimlar fikricha, bu mexanizmlar quyidagi asosiy prinsiplar asosida shakllanishi zarur: “ma’naviyatli algoritmlar” (axborotning axloqiy filtrlari), “virtual dialog” (yoshlarning axborot muhitidagi ijtimoiy interaktivligi), “tug‘ma emas, orttirilgan ong” (axborotga nisbatan ongli yondashuv) va “ma’rifiy kurash” (sof mafkuraviy immunitet yaratish). Bu yondashuvlar xuddi O. Xodjayevning “g‘oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning rivojlanish tendensiyalari” to‘g‘risidagi g‘oyasida tahlil etilganidek, “yoshlarning g‘oyaviy himoyasini ta’minlashda sog‘lom ijtimoiy ong shakllantirish yetarli emas, balki uni faol mafkuraviy qarshilikka tayyorlash ham zarur”. Axborot terrorizmi sharoitida yoshlarni himoyalash strategiyalari faqatgina pedagogik va psixologik yondashuvlar bilan emas, balki g‘oyaviy, texnologik va epistemologik uyg‘unlikda shakllanishi zarur. Xalqaro tajriba va milliy qadriyatlar uyg‘unligi bu strategiyani metama’naviy darajaga olib chiqib, uni zamon, makon va jamiyat doirasida universallashtirish imkonini beradi. Ma’naviy texnologiyalar endilikda faqat targ‘ibot emas, balki axborot urushida g‘alaba keltiruvchi vosita sifatida qaralishi lozim. Falsafa endi nazariy tafakkur emas, balki axborot xavfsizligining aksiologik va metodologik tamal toshi bo‘lib xizmat qilmoqda.
Xalqaro tajriba va milliy qadriyatlar uyg‘unligi asosida yoshlarni axborot terrorizmidan himoyalash strategiyalari, zamonaviy ma’naviy jarayonlar va texnologiyalar kontekstida, global xavfsizlik paradigmalari hamda milliy ruhiy meros sintezida o‘ziga xos murakkablik kasb etadi. Manuel Castells ta’kidlaganidek, “axborot makonida kuch va qarshilik global tarmoq logikasida namoyon bo‘ladi, bunda shaxsiy va milliy identitet doimiy tahdid ostida turadi”. Bu qarash, yoshlarning ongini himoya qilishda nafaqat texnologik nazorat, balki ma’naviy immunitetni mustahkamlash zaruriyatini ko‘rsatadi. Biroq Castellsning pozitsiyasi shunchaki tarmoqlar kuchini tahlil qilish bilan chegaralangan bo‘lib, milliy qadriyatlarning ruhiy himoya mexanizmlaridagi rolini yetarli yoritmaydi. Shu sababli, xalqaro tajribani milliy ma’naviy qadriyatlar bilan uyg‘unlashtirish zaruriyati yanada dolzarb bo‘ladi.
Ulrich Beck o‘zining xavf jamiyati haqidagi nazariyasida “modernlikning o‘zagi xavflarni ishlab chiqarishdir, shu bois global xavf manbalarini faqat texnik vositalar bilan emas, balki ijtimoiy-madaniy mexanizmlar bilan ham boshqarish kerak”ligini qayd etadi. Ushbu qarash axborot terrorizmi sharoitida yoshlarni himoyalash strategiyasida xalqaro xavfsizlik standartlarini milliy qadriyatlar bilan uyg‘unlashtirish muhimligini ko‘rsatadi. Chunki yoshlarning ruhiy-axloqiy immuniteti nafaqat tashqi axborot oqimlariga qarshi turadi, balki milliy birlik va ijtimoiy birdamlikni ta’minlovchi resurs sifatida namoyon bo‘ladi. Beck nazariyasining kuchli jihati xavfning global xarakterini ochib berish bo‘lsa-da, u milliy identitet va qadriyatlarni strategik resurs sifatida yetarlicha asoslamaydi. Shu sababli xalqaro xavfsizlik yondashuvlarini milliy madaniy jarayonlar bilan uyg‘unlashtirish zarurat kasb etadi.
Anthony Giddens bu masalaga ijtimoiy nazorat va ishonch kontekstida yondashadi: “zamonaviy jamiyatda ishonch institutsional shaklda bo‘lib, u xavflarni boshqarishning asosiy omilidir”. Bu qarashdan kelib chiqib aytish mumkinki, yoshlarni axborot terrorizmidan himoyalashda xalqaro institutlar tomonidan ishlab chiqilgan standartlar (masalan, UNESCOning media savodxonlik dasturlari) milliy axloqiy tarbiya tizimlari bilan uyg‘unlashtirilsa, samaradorlik oshadi. Biroq Giddensning institutsional yondashuvi individual ma’naviy qarshilik va ichki immunitet mexanizmlarini to‘liq qamrab olmaydi. Aslida esa, yoshlarning tanqidiy fikrlash qobiliyati va milliy qadriyatlarga sodiqligi xalqaro tajriba bilan birlashtirilgandagina chinakam barqaror strategiya yuzaga keladi.
Xalqaro tajriba va milliy qadriyatlar uyg‘unligi asosida yoshlarni axborot terrorizmidan himoyalash strategiyalarini ma’naviy jarayonlar va texnologiyalar kontekstida tadqiq etish bugungi globallashuv sharoitida dolzarb masala sifatida ko‘riladi. Bu borada Manuel Castellsning “axborotlashgan jamiyatda ijtimoiy munosabatlar global tarmoq logikasida shakllanadi, bu esa yangi turdagi xavflarni, jumladan, ong va identitetga qarshi mo‘ljallangan tahdidlarni yuzaga keltiradi” degan fikri e’tiborga loyiqdir. Mazkur qarash yoshlarning ma’naviy immuniteti nafaqat individual ongni himoyalash, balki milliy birlikni mustahkamlash uchun ham zarur ekanini ko‘rsatadi. Biroq Castellsning tahlilida milliy qadriyatlarning o‘rni yetarlicha yoritilmagan, shu sababli xalqaro tajribani milliy ma’naviy asoslar bilan uyg‘unlashtirish zaruriyati yanada kuchayadi.
Shu jihatdan Martha Nussbaumning “ta’lim va tarbiya jarayonlari nafaqat bilim berish, balki insonparvarlik va tanqidiy tafakkurni shakllantirish orqali yoshlarni manipulyativ g‘oyalardan himoyalash imkonini yaratadi” degan qarashi muhimdir. Nussbaumning pozitsiyasi shuni anglatadiki, axborot terrorizmidan himoyalash faqat texnologik filtrlash yoki huquqiy mexanizmlar orqali emas, balki ma’naviy-axloqiy tarbiya orqali samarali bo‘ladi. Bu fikr xalqaro tajribada qo‘llanilayotgan media savodxonlik dasturlarini milliy axloqiy qadriyatlar bilan uyg‘unlashtirish zarurligini tasdiqlaydi. Ammo Nussbaumning yondashuvi ko‘proq universal axloqiy qadriyatlarga tayanadi, milliy o‘ziga xoslik masalasi esa chetda qoladi. Shuning uchun uning g‘oyalarini milliy madaniy meros bilan boyitish zarur.
Manuel Guerrero esa yoshlar xavfsizligi masalasini demokratik qadriyatlar bilan bog‘lab, “axborot oqimlari ustidan nazorat nafaqat texnik, balki axloqiy va siyosiy mas’uliyatdir” deya ta’kidlaydi. Uning fikricha, xalqaro tajribada ishlab chiqilgan axborot xavfsizligi standartlari milliy ijtimoiy-madaniy tizimlarda ijodiy moslashtirilmasa, ular formallikka aylanib qoladi. Bu fikr ma’naviy jarayonlarning asosiy funksiyasi — yoshlarning ongida mustahkam axloqiy mezon va milliy sodiqlikni shakllantirishdir, degan xulosaga olib keladi. Guerrero yondashuvi xalqaro va milliy qadriyatlarning uyg‘unlashuvi faqatgina texnik mexanizmlar emas, balki ma’naviy mas’uliyat bilan qo‘llab-quvvatlanishi lozimligini asoslaydi.
Xalqaro tajriba va milliy qadriyatlar uyg‘unligi asosida yoshlarni axborot terrorizmidan himoyalash strategiyalarini ma’naviy jarayonlar va texnologiyalar kontekstida o‘rganish, avvalo, axborot oqimlarining globallashgan dunyoda ong va tafakkur ustidan hukmronlik o‘rnatish imkoniyatini tan olishdan boshlanadi. Bu borada David Buckinghamning “media savodxonlik yoshlarni xolis idrok qilishga, manipulyativ diskurslarni ajratishga va mustaqil fikr shakllantirishga o‘rgatadi” degan fikri dolzarbdir. Muallifning qarashi shuni ko‘rsatadiki, axborot terrorizmidan himoya qilish mexanizmlari nafaqat tashqi nazorat, balki ichki ma’naviy qarshilik tizimini yaratishga tayanmog‘i lozim. Ammo Buckinghamning konsepsiyasi ko‘proq universal metodologiyaga tayanib, milliy qadriyatlarning o‘rni masalasini yetarlicha ochib bermaydi, bu esa xalqaro tajribani milliy madaniy asoslar bilan boyitish zaruratini ko‘rsatadi.
Henry Jenkins esa raqamli madaniyatning yangi imkoniyatlarini tahlil etar ekan, “yoshlar axborot oqimlarida faol ishtirok etgan sari ular ijtimoiy va madaniy qarashlar xilma-xilligini qabul qilishga va shu jarayonda o‘z milliy qadriyatlarini mustahkamlashga o‘rganadi” deya ta’kidlaydi. Jenkinsning yondashuvi yoshlarni global axborot oqimlaridan izolyatsiya qilish emas, balki ularni ongli va faol ishtirokchi sifatida tarbiyalash zarurligini ko‘rsatadi. Shu nuqtai nazardan, xalqaro tajribaning samarali jihatlari — masalan, UNESCO va Yevropa Ittifoqi tomonidan ishlab chiqilgan media savodxonlik dasturlari — milliy tarbiya tizimlari bilan uyg‘unlashtirilgan taqdirdagina yoshlarni axborot terrorizmidan himoyalashning barqaror yo‘lini ta’minlaydi.
Xalqaro tajriba va milliy qadriyatlar uyg‘unligi asosida yoshlarni axborot terrorizmidan himoyalash strategiyalari masalasini ma’naviy jarayonlar va texnologiyalar kontekstida tahlil qilishda, eng avvalo, global xavfsizlik konsepsiyalarining mahalliy an’ana va qadriyatlar bilan uyg‘unlashuvini ko‘rsatish zarur. Manuel Castells “axborot makonidagi kuchlar nafaqat siyosiy jarayonlarni, balki ijtimoiy ong va identitetni ham qayta shakllantiradi, shu sababli milliy jamiyatlar o‘z madaniy asoslariga suyanmagan holda bu tahdidlarga qarshi turishga ojiz qoladi” deya ta’kidlaydi. Bu qarashdan ko‘rinadiki, xalqaro tajriba texnologik imkoniyatlarni taklif etsa-da, u milliy ma’naviy zamin bilan uyg‘unlashgandagina samarali bo‘ladi. Shu ma’noda, yoshlarni axborot terrorizmidan himoya qilish uchun davlat siyosatida ma’naviy immunitetni kuchaytiruvchi strategiyalar ishlab chiqilishi muhimdir.
Yoshlarni axborot terrorizmidan himoyalash strategiyalarini xalqaro tajriba va milliy qadriyatlar uyg‘unligi asosida ko‘rib chiqish ma’naviy jarayonlar va texnologiyalar kontekstida murakkab tahlilni talab etadi. Bugungi globallashuv davrida turli mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, axborot tahdidlariga qarshi samarali mexanizmlar nafaqat texnologik filtrlash yoki huquqiy cheklovlar orqali, balki yoshlarning ongini ma’naviy jihatdan mustahkamlash orqali ham shakllanadi. Ulrich Beck ta’kidlaganidek, “risk jamiyati”da xavflarni nazorat qilishning asosiy omili ijtimoiy institutlarning hamkorligi va madaniy qadriyatlarning barqarorligidir, zero, global xavfga qarshi milliy zamin bo‘lmasa, jamiyat zaiflashadi. Beckning fikri, xalqaro tajribaning universalligi milliy qadriyatlarga integratsiyalanmaguncha yoshlarni himoya qilishda to‘liq samara bermasligini anglatadi.
Habermas esa kommunikativ faoliyat nazariyasida “insonlarning ijtimoiy hamkorligi faqatgina texnologik yoki siyosiy mexanizmlar orqali emas, balki til, qadriyat va muloqot asosida shakllanadi” deya ta’kidlaydi. Bu qarashdan kelib chiqib, xalqaro tajriba asosida ishlab chiqiladigan strategiyalar yoshlari faqat passiv iste’molchi emas, balki tanqidiy va faol subyekt sifatida shakllantirishga yo‘naltirilishi lozim. Shunday qilingandagina, milliy madaniy qadriyatlar xalqaro mexanizmlar bilan uyg‘unlashib, yoshlar ongida axborot terrorizmining ma’naviy ildizlariga qarshi samarali immunitet hosil qiladi.
Xulosa sifatida shuni ta’kitlash kerakki bir tomondan, yoshlarni axborot tahdidlaridan himoya qilishda xalqaro tajribaning texnologik imkoniyatlarini qo‘llash zarurligini ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan, milliy qadriyatlarning strategik o‘rni haqida ham o‘ylashga undaydi. Bu o‘rinda milliy-madaniy qadriyatlarni axborot xavfsizligi siyosatiga integratsiya qilish — texnologiyalarni shunchaki nazorat vositasi sifatida emas, balki ma’naviy immunitetni mustahkamlovchi mexanizm sifatida qo‘llash imkonini beradi.
Sherzodjon Qurbonov,
Respublika ma’naviyat va ma’rifat markazi
huzuridagi Ijtimoiy-ma’naviy tadqiqotlat instituti mustaqil izlanuvchisi
