Өзбекстан Конституциясының 1-бабында Өзбекстан – әлеуметтік мемлекет деп көрсетілген. Соған сәйкес 2023 жылдың 1 маусымында халыққа сапалы әлеуметтік қызмет көрсету және көмек көрсету туралы қаулы қабылданып, Өзбекстан Республикасы Президенті жанынан Халықты әлеуметтік қорғау жөніндегі ұлттық агенттік құрылды.
Өткен кезеңде оннан астам елдің тәжірибесі жан-жақты зерттелді, білікті мамандар тартылды. Осы негізде жүргізілген талдауларға қарағанда, бұл сала 30 жыл бұрынғы жүйеде қалып, тек мемлекет бөлген ақшаны таратумен айналысқан. Бұл кейбір адамдарды өзін оңдауға емес көмек күтіп жасауға бейімдеген.
Мысалы, еңбекке жарамды адамдарға жәрдемақы төленіп келген. Медициналық-әлеуметтік оңалту және кәсіптік оқыту арқылы мүмкіндігі шектеулі жандардың өмірге құлшынысын арттыруға жеткілікті көңіл бөлінбеген.
Мемлекет басшысы бұл жүйені түбегейлі реформалау, әлеуметтік көмектің атаулылығы мен тиімділігін қамтамасыз ету қажеттігін атап өтті.
– Бұл салада жалпы жұмыс істеу мүмкін емес. Әрбір отбасы мен адам тағдырына жеке және кәсіби тұрғыдан қарау керек. Әлеуметтік қызмет дұрыс жолға қойылса, мұқтаж азаматтар қоғамда өз орнын табады, – деді Шавкат Мирзиёев.
Жиында осы бағыттағы басымдықтар айқындалды. Ең алдымен, әлеуметтік қызмет көрсетуді ұйымдастыру және көршілік деңгейде қолдау мәселелері қарастырылды.
Соңғы айларда күнкөрісі төмен отбасылардың мекенжайы зерттелгені және жүйенің ашықтығы нәтижесінде тұрақты табысы бар отбасылар бұл санаттан шығарылды. Керісінше, өзгенің қамқорлығын қажет ететін жалғыз тұратын 2 мың адамға көмек көрсетілді.
Жалпы, халықты әлеуметтік қорғау жүйесімен 250 қызмет қамтылғанымен, аудан тұрғындары оның жартысын да білмейді.
Сондықтан 1 маусымнан бастап әлеуметтік қорғауды қажет ететін адамдарды анықтау тәртібі мен олармен жұмыс істеу жүйесі өзгереді. Бұл ретте мұқтаж санатты анықтау критерийлері әзірленіп, нақты қандай көмек қажет екені анықталады. Әрбір мұқтаж адамға әлеуметтік қызмет көрсетудің жеке бағдарламасы болады.
Осыған байланысты бірыңғай сауалнама енгізіледі. Отбасына «махалла жетілігі» қай өкілі кірсе де, отбасындағы мәселелер мен мүмкіндіктер анықталып, «әлеуметтік портреті» сызылады. Көмектен кейін пәтерде не өзгергені бақыланып тұрады.
Бұл қаражатты қысқарту емес, оны өз иесіне – нағыз мұқтаж жандарға беріп, қоғамға араластыру жайлы айтылуда.
Тағы бір маңызды жайт, аудандағы барлық әлеуметтік қызметтер әлеуметтік қызмет көрсету келісімшарты арқылы кезең-кезеңімен көрсетілетін болады. Бұл ретте көрсетілетін қызметті беруші де, көмек алушы да міндеттеме алады.
Енді зейнеткерлер қатарына бірінші кезекте мүмкіндігі шектеулі, ата-анасы жоқ, асыраушысынан айырылған, ауру немесе басқа да себептермен ұзақ уақыт жұмыс істей алмайтын жанұялар енгізіледі. Басқа азаматтарды «әлеуметтік тізілімге» енгізу кезінде олардың кірісі ғана емес, сонымен қатар шығыстары да бағаланады.
Осы жылдың 1 қазанынан бастап халыққа көрсетілетін барлық әлеуметтік көмек «әлеуметтік карта» арқылы қаржыландырылады. Келер жылы 40 ауданда мүгедектерді оңалту, сауықтыру және оларға күтім жасаушыларды оқыту бойынша көпсалалы әлеуметтік қызмет көрсету орталықтары іске қосылады.
Жиында мүмкіндігі шектеулі жандардың мүддесіне ерекше назар аударылды.
Өзбекстан 2021 жылы Мүгедектердің құқықтары туралы конвенцияға қосылды. Осындай тұлғаларды жұмыспен қамтып отырған кәсіпорындар мен ұйымдарға бірқатар жеңілдіктер берілген.
Бірақ көптеген мекемелер, көшелер мен бекеттер мүгедектердің жүріп-тұруына бейімделмеген. Мектептер мен колледждерде жағдайдың жоқтығынан ата-аналар мүмкіндігі шектеулі балаларын шалғайдағы арнайы мектеп-интернаттарға орналастыруға мәжбүр. Бұл отбасына, әсіресе балаға өте қиын.
Сондықтан енді мүмкіндігі шектеулі жандарды оқытудың, жұмысқа орналастырудың және спортқа баулудың ұлттық жүйесі болады. Мүмкіндігі шектеулі жандардың жұмыс істеуіне және мамандық алуына кедергісіз жағдай жасау мақсатында «олардың еңбекке қабілеттілігін анықтау» тәжірибесінен бас тартылады. Бұл жағдайда мүгедектік ауруға байланысты емес, жеке адамның өз бетінше қозғалысына, қарым-қатынасқа түсуіне және қоғамдық өмірге қатысуына қарай анықталады.
Аудандық орталық ауруханаларда медициналық оңалту кабинеттері құрылады. Протездік құралдар 18-ден 30 түрге дейін, ал бөлінген қаражат 1,5 есеге ұлғайып, оларды қамтамасыз ету электронды түрде жүргізіледі. Мұндай құралдарды үйден шықпай, ваучерді пайдаланып, онлайн немесе кез келген өндірушінің «Инсон» орталығы арқылы алуға болады.
Ғимарат пен құрылыстарды салуды жобалаушы да мүмкіндігі шектеулі жандарға қолайлы жағдай жасау бойынша міндетті сараптамадан өтеді. Оларға қоғамдық көліктерде, бекеттерде және көше қиылыстарында кедергісіз жағдай жасау шаралары қабылданатын болады.
Жұмыскерлерінің 50 пайызы мүмкіндігі шектеулі кәсіпкерлерге мемлекеттік тапсырыс берушілермен тікелей келісім-шарт жасасуға мүмкіндік беріледі. Өндірістік салаларға осындай тұлғаларды кәсіпке дайындайтын 4 мамандандырылған мектеп бекітіледі. Мүмкіндігі шектеулі жандардың тұрмыстық және қолөнерге негізделген бұйымдары электронды алаң арқылы сатылуы жолға қойылады.
Спортты дамыту қауымдастығы құрылып, мүмкіндігі шектеулі жандар махалладан бастап бұқаралық спортқа жұмылдырылады. Әлеуметтік қорғауды қажет ететін адамдардың үмітін оятып, өзіне деген сенімін оятатын көркем туындылар жасалады.
Сондай-ақ ата-ана мейіріміне мұқтаж балаларды тәрбиелеу бойынша міндеттер айқындалды.
Қазір жергілікті әлеуметтік қызметкерлер қорғаншы және демеуші мәселесі, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалармен айналысады. Осы мақсатта әкімдіктер жанындағы Қамқоршылық және демеушілік комиссиялары таратылып, 1 тамыздан бастап олардың өкілеттігі «Инсон» орталықтарына беріледі.
Жетім және қараусыз қалған балаларды қарауына алу үшін «мамандандырылған өкіл отбасы» жүйесі енгізіледі. 160 мамандандырылған оқу орындарында «қамқорлық» топтары кезең-кезеңімен ұйымдастырылады.
Ата-анасынан айырылған ұл-қыздарды қолдау жүйесі де өзгереді. Енді «Ёшларга хамрохлик» («Жастарға жолсерік») бағдарламасы негізінде оларды 23 жасқа дейін қолдау белгіленді.
Ішкі істер жүйесіндегі кәмелетке толмағандарға әлеуметтік-құқықтық көмек көрсету орталықтары «Өмір мектебі» болып қайта құрылады. Олар тәрбиесі ауыр балаларды қоғамдық өмірге бейімдейтін кешенді қызмет көрсететін орынға айналады.
Жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды тұрғын үймен қамтамасыз ету жүйесі де қайта қаралады. Бұл ретте «Инсон» орталықтары нақты баспанаға мұқтаж жастардың тізімін жасайды. Оларға берілетін баспананың бағасы нарықтық баға негізінде белгіленеді және өңірлер бойынша белгіленеді.
Жауаптыларға қазір кезекте тұрған жетім балаларды баспанамен қамтамасыз ету тапсырылды.
Зорлық-зомбылыққа ұшыраған әйелдер мен балалардың оңалту шараларымен жеткілікті қамтылмағаны айтылды. Сондықтан бұл тұрғыда махалла деңгейінде жеке жүйе құрылады. Қиын жағдайға тап болған жас аналарды қолдау және сәбилердің жетім қалуының алдын алу мақсатында «Аналар мекені» қызметі құрылады. Сондай-ақ, аудандық ауруханаларда зорлық-зомбылық құрбандарына медициналық және психологиялық көмек көрсету үшін тәулік бойы жұмыс істейтін бөлмелер ашылады.
Жиында Премьер-Министр, сала басшылары мен әкімдер жұмысты ұйымдастыру жоспарлары туралы ақпарат берді.
– Қоғамымызда әлеуметтік әділеттілік пен адамдық қадір-қасиетті қамтамасыз етеміз десек, осы жаңа жүйені жер-жерлерде тиімді пайдаланып, мұқтаж жандарға көмек пен үміт сыйлағанымыз абзал, – деді Мемлекет басшысы.
