Мазкур мақолада сайлов қонунчигидаги айрим ҳуқуқий жиҳатлар билан таништириб ўтамиз.
Фуқароларнинг сайлов ҳуқуқлари кафолатларини қонунчилик билан белгилаш
Ўзбекистон Республикасининг Сайлов кодекси фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларининг кафолатларини, фуқароларнинг сайлаш ва сайланиш ҳуқуқларини белгилаб берувчи асосий қонундир.
Ушбу Кодекс фуқароларнинг актив ва пассив сайлов ҳуқуқларини амалга оширишда уларни камситмаслик (4-модда), ўз хоҳиш-иродасини эркин билдириш ва яширин овоз бериш (7-модда), сайлов жараёнининг очиқлиги ва ошкоралиги (8-модда) тамойилларини белгилайди. Фуқароларнинг сайловолди ташвиқотида (45, 48-моддалар), шунингдек сайлов комиссиялари фаолиятида (13, 14, 21, 25 ва бошқалар) иштирок этиш ҳуқуқи. Ушбу ҳужжатда фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини судда ҳимоя қилиш кафолатлари ҳам мавжуд (102-модда).
Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг сайлов ҳуқуқларини бузганлик учун жавобгарлик
Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларига сайловда Ўзбекистон Республикаси фуқаролари ҳуқуқларининг бузилиши сайлов жараёнининг барча босқичларида аниқланиши мумкин. Қонун ҳужжатларида Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексида (146, 147-моддалар) назарда тутилган, жавобгарликка сабаб бўлиши мумкин бўлган ғайриқонуний ҳаракатлар рўйхати белгилаб қўйилган. Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг Vˡ бобида сайловни ташкил этиш ва ўтказиш соҳасидаги ҳуқуқбузарликлар учун маъмурий жавобгарлик нормалари назарда тутилган.
Ўзбекистон Республикаси фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини институционал таъминлаш
Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг сайлаш ва сайланиш ҳуқуқи қонун ҳужжатларида белгиланган вазифалар ва ваколатларга эга бўлган бир қанча органлар ва ташкилотлар зиммасига юклатилган. Улар жумласига сайлов комиссиялари, ички ишлар органлари, прокуратура, ОАВ ва судлар киради.
Ўзбекистон Республикасида фаолият кўрсатаётган сайлов комиссиялари тизими сайлов жараёнининг демократик характерини, сайловчилар ва сайловнинг бошқа иштирокчиларининг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари амалга оширилишининг энг муҳим кафолати ҳисобланади. Сўнгги йиллардаги сайловларни ўтказиш амалиёти сайловчилар ўз хоҳиш-иродасини эркин ифода этишини таъминлайдиган шарт-шароит яратишда мазкур органларнинг етакчи ролини ўйнашини тасдиқламоқда.
Ўзбекистон Республикаси Сайлов кодексида сайлов комиссиялари ўз ваколатлари доирасида сайлов кампанияси даврида уларга жисмоний ва юридик шахслар томонидан келиб тушган Кодекс талаблари бузилганлиги тўғрисидаги ёки бошқа масалалар юзасидан мурожаатларини кўриб чиқиши шартлиги ҳам белгилаб қўйилган. Сайловни ташкил этиш масалалари, ушбу мурожаатлар юзасидан уч кун муддатда, сайловга 3 кундан кам вақт қолганда ёки овоз бериш куни келиб тушган мурожаатлар бўйича эса — дарҳол текширилади ва ёзма жавоб беради. (Сайлов Кодексининг 101-моддаси).
Сайловларни кузатиш ҳуқуқи
Маълумки, сайловни кузатиш ҳуқуқи сиёсий партиялар, ОАВ вакиллари, сайловнинг демократик стандартларга мувофиқлигини назорат қилувчи бошқа давлатлар ва халқаро ташкилотлардан келган кузатувчиларга берилади. Йўл қўйилган қонунбузарликларни бартараф этиш мақсадида мониторинг натижалари вақти-вақти билан сайлов комиссияларига етказилади. Ўзбекистонда сайловларни халқаро кузатиш динамикаси кейинги йилларда хорижий (халқаро) кузатувчилар иштироки ортиб бораётганидан далолат беради. Ўзбекистонда сайловларни халқаро кузатиш динамикаси кейинги йилларда хорижий (халқаро) кузатувчилар иштироки ортиб бораётганидан далолат беради. Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови мисолида бу кўрсаткичлар қуйидагича: 2015 йилги сайловда 296 нафар, 2016 йилда – 555 нафар этган бўлса, 2021 йилги Президент сайловида 971 нафар хорижий кузатувчи иштирок этди.
Фуқаролар сайлов ҳуқуқларининг суд ҳимояси
Сўнгги йилларда Ўзбекистон Республикасида фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини суддан ташқари ҳимоя қилишнинг ҳам, суд ҳимоясининг ҳам роли ортиб бормоқда. Ўзбекистон Сайлов кодексининг 102-моддасига биноан, сайлов комиссияларининг қарорлари устидан президентликка номзодлар, уларнинг ишончли вакиллари, кузатувчилар ва сайловчилар кўрсатган сиёсий партияларнинг органлари қарор қабул қилинган кундан бошлаб 5 кун ичида судга шикоят қилишлари мумкин.
Суд ҳокимияти органлари ўз қарорлари билан сайловларнинг эркин ўтишини таъминлайди ва шу орқали фуқароларнинг давлат ишларини бошқаришда реал иштирок этишини кафолатлайди. Судлар фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун мажбурий бўлган қарорларни қабул қилиш орқали бошқа бирон бир орган томонидан бекор қилиниши мумкин бўлмаган ҳолда, судлар овоз бериш натижаларининг фуқароларнинг ҳақоний хоҳиш-иродасига мос келишини таъминлайди.
Ўзбекистон Республикаси сайлов қонунчилигининг самарадорлиги сиёсий тизимни янада демократлаштириш, инсон ҳуқуқлари, кўппартиявийлик тизимини мустаҳкамлаш, иқтисодиётда бозор муносабатларини ривожлантириш, фуқаролик жамияти, оммавий ахборот воситаларининг эркин ривожланишининг конституциявий асосларида ҳам ўз ифодасини топди. Буларнинг барчаси сайлов қонунчилигини ва уни сайлов жараёнининг барча иштирокчилари томонидан бу борадаги ҳуқуқларини амалга оширишни чуқур билишни ҳам тақозо этади. Бу эса Ўзбекистондаги сайловларнинг эркинлиги ва адолатлиги тамойилини таъминлашга, фуқаролар томонидан демократик қадриятларни янада чуқурроқ ўзлаштиришига хизмат қилади.
Сайловдан кўзланган асосий мақсад фуқароларнинг сайлаш ва сайланиш конституциявий ҳуқуқини таъминлашдир. Шу сабаб мамлакатимиз келажагини белгилайдиган сайлов жараёнида фуқароларимизнинг фаол иштирок этиши, жамиятнинг равнақига, унинг мустақил тараққиёт йўлига ўз ҳиссасини қўшиши ҳисобланади.
Мурод Ўразалиев,
ТДЮУ профессори
