Коррупция – жамиятнинг ривожланиши ва демократик давлат қуриш йўлидаги энг катта тўсиқ. У давлат ва жамиятнинг барча соҳаларини ўз исканжасига олиши мумкин. Масалан, иқтисодиёт, ҳуқуқ-тартибот, таълим, шунингдек, давлатнинг ҳар қандай соҳаси коррупция натижасида ишдан чиқади.

Биламизки, халқ давлатнинг бирдан бир манбаидир. Бу борада давлат ўз олдига қўйган олий мақсадларини амалга ошириш учун яхлит механизмдан ташкил топган. Ушбу механизмнинг ҳар бир детали тўғри ишлаган тақдирдагина, давлат ҳар томонлама ривожлана олади. Бироқ, коррупция ушбу механизмни ишдан чиқишига олиб келадиган энг ёмон иллатдир. Ушбу иллатнинг энг нозик қурбонларидан бири, шубҳасиз, демократиядир. Демократик давлатда фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлари таъминланиши, инсон олий қадрият даражасига чиқиши лозим. Коррупция эса кучли демократик давлат қуриш йўлидаги энг асосий тўсиқлардан бири ҳисобланади.

Шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, коррупция ҳар қачон дунё давлатлари тараққиёти кушандаси бўлиб келган. Тарихий маълумотлардан маълумки, коррупциянинг пайдо бўлиши узоқ ўтмишга бориб тақалади. Тарихда қабила аъзоларининг маълум бир мавқега эга бўлиш учун қабила сардорига турли хил қимматбаҳо совғалар бериши билан бошланган деб тахмин қилинади. Шу боис коррупциянинг келиб чиқишида эзгулик ва ёвузлик ўртасидаги курашни асос сифатида келтиришимиз мумкин. Юқорида келтирган мисолимиздан кўриниб турибдики, пора бераётган шахс ўзи эришишни хоҳлаётган мавқега амалда кўпинча нолойиқ бўлади. Ҳамма гап мана шунда, яъни шахс амалда лойиқ бўлмаган лавозимига пора бериш орқали ўтиши натижасида давлат органи ўз функциясини лозим даражада амалга оширолмайди ва бу давлат механизмининг ишдан чиқишига олиб келади. Бу коррупциянинг бир кўриниши холос. Унинг бир қанча турлари мавжуд. Бироқ коррупциянинг моҳияти ва оқибати унинг ҳар қандай турида бир хил. Яъни давлат мансабини суиистеъмол қилиш оқибатида ўша тизимнинг ишдан чиқиши билан якунланади.

Ўйлашимизча, коррупцияни биргина ислоҳот ёки қадам билан йўқ қилиш йўли мавжуд эмас. Унга қарши кураш бир қанча ислоҳотлар ва тизимли чора-тадбирлар натижасида самара бериши мумкин. Умуман олганда, коррупция кенг қамровли жиноят ҳисобланади. Унинг кўланкаси остида қолган ҳар қандай давлат заволга юз тутади. Бугунги кунда коррупцияга оид жазо чоралари кескин кучайтирилмоқда. Янги қонун лойиҳасига мувофиқ, пора олиш, пора бериш ва пора олиш-беришда воситачилик қилиш жиноятлари учун 20 йилгача озодликдан маҳрум қилиш жазоси белгиланиши назарда тутилган. Амалдаги қонунчиликка кўра эса бу муддат 15 йил қилиб белгиланган. Жазони кучайтириш кўпчиликнинг фикри бўйича унчалик ҳам тўғри қарор эмас, лекин, фикримизча, жазонинг кучайтирилиши аҳолига коррупциянинг қанчалик хавфли жиноят эканлигини кўрсатувчи кўзгу сифатида хизмат қилиши мумкин.

Муқояса қилинса, Ўзбекистон Республикаси жиноят кодекси 97-моддасида қасддан одам ўлдириш учун 10 йилдан 15 йилгача озодликдан маҳрум қилиш жазоси белгиланган. Ижтимоий хавфлилик даражаси бўйича таққослайдиган бўлсак, коррупция давлатга хоинлик жинояти билан деярли бир хил. Шунинг учун ҳам бу борада жазони кескин кучайтириш фойдали бўлиши мумкин. Лекин жазо оғирлаштирилгани билан, жавобгарликнинг муқаррарлиги таъминланиб қолмайди. Айнан шу мазмунда Ўзбекистон Республикаси адлия вазири ҳам аҳамиятга молик ва асосли фикр билдирган. Умуман олганда, коррупцияга қарши барча чора-тадбирлар шуни кўрсатадики, коррупцияга оид жиноятларнинг олдини олиш муҳим ҳисобланади. Бизнингча, коррупциянинг олдини олиш бўйича қилиниши мумкин бўлган энг асосий иш – бу норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ва қонун ҳужжатларида ҳеч қандай коллизиялар қолдирмаслик. Бу орқали қонунларни турли хил талқин қилишларнинг ва бунинг натижасида коррупция содир этилишининг олди олиниши мумкин. Коррупция нотўғри ўтказилган ислоҳотлар натижасида содир этилиши мумкинлиги халқаро тажрибаларда исботланган. Тўғри, қонун ҳар қандай жиноятга қарши энг кучли қурол, унда қандайдир қонун орқали жамият учун хавфли бўлган қилмишларни жазо қўллаш таҳдиди билан чеклаб қўйиш мумкин. Лекин ушбу қонунларнинг ижроси ва жазонинг муқаррарлигини таъминлаш унчалик ҳам осон кечмаслиги мумкин. Аниқроқ айтадиган бўлсак, коррупцияга қарши биргина “Жамоатчилик назорати тўғрисида” ги Қонуннинг юқори даражадаги ижроси орқали ҳам самарали курашиш мумкин.

Дарҳақиқат, қонун коррупцияга қарши курашишда унга қарши курашувчи субектларга катта куч бера олади. Қонун ҳимоячилари деганда нафақат ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ва давлат органлари, балки фуқароларни ҳам бу курашга жамоатчилик назоратини қонун кучи билан яна-да мустаҳкамлаган ҳолда жалб қилиш мумкин. Бу орқали Республикамизда коррупцияга қарши курашишнинг энг самарали йўлидан борган бўламиз. Бундан ташқари коррупцияга қарши кураш борасида жамоатчилик назорати дунёнинг ривожланган демократик давлатлари томонидан тан олинган ва амалда ишлаб келаётган самарали усуллардан ҳисобланади. Унинг натижасида давлат органлари мансабдор шахслари қабул қилаётган қарорлари юзасидан масъулиятли бўлишади. Шунингдек, жамоатчилик назорати жамият аъзоларига ўзларига таъсир қиладиган қарорларга таъсир қилиш ҳуқуқини беради. Коррупцияга қарши курашишда жамоатчилик назоратини қонун кучи билан яна-да мустаҳкамлаш ва унинг ижросини таъминлаш орқали мамлакатда фаолиятда шаффофлик даражасининг сезиларли даражада ўсишига эришиш мумкин.

Бугунги кунда коррупцияга қарши муросасиз кураш ҳар қачонгидан ҳам аҳамиятлилиги билан алоҳида эътиборимизни тортади. Масалан, Адлия вазирлиги аҳолининг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини ошириш йўлида ижтимоий тармоқларда ҳуқуқий ахборот канали орқали республикамизда қабул қилинаётган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ҳақида мунтазам маълумот бериб бормоқда. Буни юртимизда коррупцияга қарши кураш борасида кичкина бўлса-да ҳаётий мисол сифатида олишимиз мумкин. Норматив ҳуқуқий-ҳужжатларни таҳлил қилиш борасида адлия вазирлиги ўз фаолиятини олиб бормоқда. Бу эса аҳоли ўртасида норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг асл маъносини бир хилда тушунилишига хизмат қилади. Бундан ташқари Ўзбекистон Республикаси “Коррупцияга қарши кураш тўғрисида”ги Қонунида ушбу қонуннинг амалдаги ижрочилари аниқ белгилаб қўйилди. Бунда Коррупцияга қарши кураш агентлиги, биринчи навбатда, коррупцияга қарши курашни амалга оширувчи орган сифатида ваколатли қилиб белгиланганини таъкидлаб ўтишимиз лозим. Бу соҳада бевосита шуғулланувчи органнинг мавжудлиги ва унга кўплаб ваколатлар берилганлиги коррупцияга қарши курашиш тизимида ўзининг ижобий натижасини кўрсатишини кутиб қоламиз.

Бундан ташқари, юртимизда коррупцияга қарши кураш бўйича энг самарали йўл сифатида халқаро эътироф этилган жамоатчилик назорати ҳам йилдан йилга фаол қўлланилмоқда. Халқ қабулхоналари, президент портали ва шу каби кўплаб воситалар орқали жамоатчилик назорати сезиларли даражада ўсиб бормоқда. Бу борада, айниқса, блогерларнинг ўрни катта. Улар жамиятда мавжуд муаммоларни ижтимоий тармоқларда олиб чиқиш орқали ушбу муаммоларнинг ечими учун масъул шахсларни ҳушёрликка чақирмоқда.

Коррупцияга қарши курашда қонун энг кучли қурол бўлиб хизмат қила олади. У ўз ҳимоячиларига етарли даражада ҳуқуқ ва имтиёзлар бериш орқали ҳар қандай муаммога қарши курашишга имкон беради. Қонуннинг ижрочилари сафини кенгайтириш, жамият ҳаётининг барча соҳаларида жамоатчилик назоратини кучайтириш, шу билан бирга, юртимизда истиқомат қилувчи барча фуқароларнинг коррупция ҳақида тўлиқ тушунчага эга бўлиб, бунга жазо муқаррар эканлигини чуқур англаб етишлари учун тарғибот ишларини кучайтириш ҳам юқори самара беради, деб ҳисоблаймиз.

Отабек Шодиев, 

Тошкент давлат юридик университетининг

Ихтисослаштирилган филиали талабаси