Ўзбекистон иккиламчи автомобил бозоридаги ҳолат: автомобил нархига нима таъсир қилади?

Тадқиқотнинг асосий мақсади – фойдаланилган автомобиллар комплектациясининг уларнинг нархларига таъсир даражасини баҳолаш қилиб белгилаб олинди.

Ҳозирги кунда Ўзбекистонда 3 миллиондан ортиқроқ енгил автомобиллар руйхатдан ўтган бўлиб, автомобил савдосининг катта қисми иккиламчи бозорда амалга ошади. Икииламчи бозорнинг ҳажми йилига тахминан 2 миллиард долларни ташкил этган ҳолда, ҳар йили 400-500 мингга яқин олди-сотди шартномалари амалга оширилади. Шу нуқтаи назардан, иккиламчи бозордаги автомобиллар нархларининг шаклланиш қонуниятларини ўрганиш муҳим аҳамият касб этади.

Ўзбекистонда (қайта) рўйхатдан ўтган транспорт воситалари сони (2018 йил январь = 100%)

Узоқ йиллар давомида автомобилларнинг нархи уларнинг ишлаб чиқарилган йилига боғлиқ бўлмаган, аммо сўнгги йилларда вазият ўзгара бошлади. Бу, асосан, янги машина сотиб олишдаги тўсиқларнинг камайиши билан боғлиқ.

Дастлабки таҳлиллар шуни кўрсатдики, ҳозирги кунда ўрта ҳисобда автоуловнинг бир йилга эскириши унинг нархини 600 долларга пасайтиради. Бироқ, бу ҳисоблаш усули автомобилнинг турли хил хусусиятларини нархга таъсир қилиш эҳтимолини инобатга олмайди. Шу сабабли, ушбу камчиликларни ҳисобга олган ҳолда муқобил усуллардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ.

Веб-скрапинг усули

Ўзбекистоннинг иккиламчи автомобил бозорини таҳлил қилиш учун интернет маълумотларини йиғиш ва қайта ишлашга мослашган махсус веб-скрапинг усули ишлатилди. Дастурнинг асосий хусусиятларидан бири бу машина ўрганиши (Machine learning) усулларидан фойдаланишидир.

Рақамли иқтисодиётга босқичма-босқич ўтиш даврида кибер майдонда содир бўлаётган воқеалар тўғрисида ўз вақтида ва сифатли маълумот олиш зарурияти ошиб бормоқда. Катта ҳажмдаги маълумотлар ҳар йили муҳим аҳамият касб этмоқда ва ҳозирги кунда ҳар қандай замонавий ташкилот, шунингдек, ҳукуматлар учун катта ҳажмдаги маълумотлардан фойдаланган ҳолда муаммоларни қайта ишлаш бошқарувнинг муҳим жиҳатларидан биридир.

Бироқ, глобал Интернет тармоғида мавжуд бўлган маълумотлар миқдори жуда катта, баъзи тахминларга кўра, 2020 йилда у 40 триллион гигабайтга етиши мумкин ва бу кўрсаткич янада тезроқ ўсиб боради. Шунинг билан бирга, бугунги кунда веб-сайтларни қайта ишлаш, машина ўрганиши ва сунъий интеллект воситалари каби рақамли технологиялар ёрдамида интернетдан маълумотларни олиш осонлашмоқда.

Русуми ва йиллар бўйича ўртача автомобил нархлари, АҚШ долларида

(веб-скрапинг усули орқали йиғилган)

Маълумотлар тавсифи

Олинган маълумотларнинг манбаи Uznet тармоғидаги электрон тижорат сайтлари ва савдо майдончалари ҳисобланиб, тахминан 20 минг автомобиллар ҳақида маълумотлар тўпланди. Ҳар бир транспорт воситасининг нархи, русуми, позицияси, ишлаб чиқарилган йили, двигател тури, юрган масофаси, ранги ва бошқа параметрлари бўйича маълумотлар базаси яратилди.

Дастлабки маълумотлар автомобилларнинг ҳақиқий таснифига зид бўлган маълумотлардан тозалангандан сўнг тадқиқ қилинадиган автомобиллар сони 10 минг даражасида сақланиб қолди.

Таъкидлаш жоизки, бирор бир омилнинг нархга “соф” ҳолдаги таъсирини билиш учун бошқа жиҳатлар бўйича бир хил ва фақат таъсири ўрганилаётган омил бўйича фарқ қиладиган автомобиллар нархларини солиштирилиши мақсадга мувофиқ. Аммо ўхшаш автомобилларнинг сони юздан ортиқ бўлган ҳолатларда икки гуруҳдаги (масалан, фақат ёши бўйича фарқ қиладиган) автомобилларнинг ўртача нархлари солиштирилади.

Марка, ранг, сотилиш жойи ва бошқа жиҳатлари бир хил бўлган ва фақат ёшида фарқ қиладиган автомобиллар солиштириб кўрилганда бир йилга эскириш нархни ўртача 300-400 долларгача пасайишига олиб келиши аниқланди. Шу билан бирга, натижаларга кўра, автоуловнинг юриб ўтган масофаси унинг нархга сезиларли таъсир қилмайди. Буни икки нарса билан изоҳласа бўлади. Биринчидан, ишлаб чиқарилган йили юриб ўтилган масофани аллақачон ўзида акс эттиради, иккинчидан, одометрдаги рақамларни орқага айлантириш амалиёти кенг тарқалганлиги нарх ва юрилган масофа ўртасидаги боғлиқликнинг кўринмай қолишига олиб келади. Шунга ўхшаш фикрлар бу соҳадаги бошқа мутахассислар томонидан ҳам келтириб ўтилган.

Aвтомобилнинг ишлаб чиқарилган йили ўртача юриб ўтган масофаси орасида боғлиқлик мавжуд

^{Манба: Интернет маълумотларидан фойдаланган ҳолда муаллифларнинг ҳисоб-китоблари.}

Шу билан бирга, натижалар шуни кўрсатадики, бир хил марка, позиция, ишлаб чиқарилган йил, аксессуарлар билан жиҳозланган автомобиллар учун ойналарни қорайтирилганлиги нархни ўртача 350 долларга оширади. Бугунги кунга қадар ойнани қорайтиришнинг энг кенг тарқалган турига рухсат олиш учун қарийб 220 доллар тўлаш керак бўлган, қўшимча ўрнатиш харажатларини ҳам инобатга олганда бу натижаларнинг ишончлилиги тасдиқланади. Бундан ташқари, кондиционер совутиш тизими мавжудлиги автомобил нархини 170-200 долларга оширади, шунингдек, аудио тизими ўрнатилганлиги нархни қўшимча 100-120 долларга, Bluetooth имконияти мавжудлиги 240 долларга, премиум русумдаги автомобилларда линзали оптика ўрнатилганлиги 420 долларга қимматлаштиради.

Аммо, сигнализацияли ва сигнализация ўрнатилмаган бир хил характеристикали автоуловлар нархлари ўртасида сезиларли фарқ топилмади. Шунга ўхшаш парда, туман чироқлари, ксенон, сезгичлар, гидравликали бошқарув тизими, люк мавжудлигининг нархга сезиларли таъсири аниқланмади.

Бир хил параметрларга эга бўлган автомобиллар таққослаганда "Каптива" 4 ва 1-позитциялари нархлардаги фарқ 9500 долларни, “Кобалт” 4 ва 1-позитциялари нархлардаги фарқ 1400 долларни, "Кобалт" евро ва миллий версия нархлардаги фарқ 300 долларни, "Лаcетти" 3 ва 1-позиция нархлардаги фарқ 700 долларни, газли ва газсиз "Лаcетти" нархлардаги фарқ 400 долларни ташкил этди.

"Малибу 2" ва "Малибу 1" маркалари ўртасидаги фарқ тахминан 9000 долларни ташкил этди. “Матиз” ва “Нексия 2” маркалари учун автомобилнинг позицияси амалда нархга таъсир қилмаслиги аниқланди, максимал фарқ фақат 100-150 долларгача етиши мумкин.

Шунингдек, натижалар "Нехиа 2"нинг "Донс" ва "Сонс" сериясига тегишлилиги унинг нархига таъсир этмаслигини кўрсатади . Спарк учун иккиламчи бозорда 4-чи ва 1-позициялар қийматининг фарқи 1200 долларни ташкил қилди ва евро версия нархи 300 долларга қимматроқлиги аниқланди.

Ҳар хил русумдаги ва позициядаги автомобилларнинг ўртача нархи (АҚШ долларида)

Ранг ҳам автомобилларнинг нархига таъсир қилиши бор гап. Жигарранг, қора, нам асфалт ва қизил ранг нархнинг ошишига олиб келиши аниқланди. Бундан билиш мумкинки, қора ранг эндиликда ноқулайлик (ювиш учун харажатларнинг кўплиги) рамзи эмас, балки “шохоналик” рамзига айланиб қолган.

Нархга ижобий таъсир қилувчи ранглар қаторида оқ рангнинг йўқлигини бу ранг машинанинг нархига эмас, балки ликвидлигини (сотиб олиш ва сотиш интенсивлиги) ошишига ҳисса қўшиши билан изоҳланиши мумкин.

Хулоса қилиб айтганда, интернет-ахборот манбаларидан фойдаланган ҳолда катта ҳажмдаги маълумотларни олиш ва қайта ишлаш бозорларни янада тизимли ва кенг миқёсда таҳлил қилиш, бозорлар ҳолатини тушунтирувчи омилларни аниқлашда кенг имкониятларни яратади.

Бахтиёр Исмоилов,

Бахтишод Хамидов,

Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази