Айтайлик, бундан 20-25 йил олдин инвесторлар арзон ишчи кучи бўлган мамлакатларга сармоя киритган, шу мамлакатда ишлаб чиқаришни йўлга қўйиб, арзон ишчи кучи билан арзон маҳсулот ишлаб чиқариб, бошқа давлатларга сотган. Ҳозир ундай эмас. Ақлли инвесторлар энди интеллектуал салоҳиятли кадрларга эга мамлакатларгагина инвестиция киритиш ҳаракатига тушган. Бунинг сабаби нимада?
Инвесторлар давлатнинг ўзига бориб маблағ сарфлагандан кўра энди юксак ақл эгаларини ўз давлатига олиб келишга ҳаракат қилмоқда. Чунки инсоният сунъий интеллект ёрдамида эришаётган охирги ютуқлар кейинги даврда билимга йўналтириладиган сармоя инсон капитали даражаси қандай бўлишини бугун белгилаб беряпти. Сабаби, сунъий интеллект кундалик ҳаётимизнинг ажралмас қисмига айланди. Бунинг ажабланарли жойи йўқ. Чунки “ақлли” қурилмаларнинг 80 фоизи сунъий интеллектнинг қайсидир жиҳатини ўзида мужассам этган. Одамларнинг 77 фоизи сунъий интеллектга асосланган ечимлардан фойдаланади. Бундан ташқари, молиявий ҳисоботларда айтилишича, биз сунъий интеллект инқилоби марказида турибмиз. 2026 йилга бориб SI глобал бозори 39,7 фоиз, CAGR 309,6 миллиард долларгача ўсиши прогноз қилинмоқда.
Бу давлатнинг инсон капиталига, таълимга йўналтирадиган инвестиция стратегиясини тубдан кўриб чиқиш масаласини кун тартибига қўйяпти. Чунки бугун дунё мавжуд касбларнинг қарийб 80 фоизи ўрнини сунъий интеллект эгаллаши арафасида турибди. Ислоҳотлар илмга, илмий таҳлилларга таянилсагина қисқа ёки узоқ муддатли самарасини беради. Илмга таянилмаган ислоҳотнинг натижаси жуда қимматга тушиши бор гап. Бугун таълимга бесамар пул тикишга, хато қилишга ҳаққимиз йўқ.
Давлатларнинг ривожланганлик даражасига қараб таълимга йўналтирилган инвестициянинг самара бериши ҳар хил бўлади. Айтайлик, ривожланган мамлакатларда олий таълимга тикилган инвестиция жуда тез самара бергани ҳақида мисоллар бор. Ривожланаётган мамлакатларда эса олий таълимга киритилган сармоя иқтисодий ўсишда акс-садо беради. Олий таълимга қилинган харажат натижасида муайян даражада ақл эгаларига эга бўлиш мумкин. Лекин уларга муносиб иш ўрни яратиб берилмаса, олий таълимда кадрлар тайёрланса-ю, амалда уларга эҳтиёж бўлмаса, бу мутахассислар ҳаммаси хорижга чиқиб кетади.
Ривожланаётган давлатларда кўпроқ бошланғич таълимга инвестиция киритилганда самарага эришилган. Сабаби, бошланғич таълим олишга имконият яратилмаса, ўқитиш сифати тушиб кетса, давлат каамбағаллашади. Яъни аҳолини камбағалликдан чиқаришнинг энг тўғри ва узоқ муддатга мўлжалланган самарали йўлларидан биттаси бошланғич ва ўрта таълимга кўпроқ инвестиция киритишдир. Шу маънода, мамлакатимизда инсон капиталига, таълимга қаратилаётган эътибор илк натижаларини кўрсата бошлади. Биргина мисол, болаларни мактабгача таълимга қамраб олиш даражаси 27 фоиздан 70 фоизга ошди. Олий таълимда эса қамров 9 фоиздан қарийб 40 фоизга етяпти. Лекин барибир қамраб олинмаган 60 фоизни эсдан чиқармаслик керак. Бу 60 фоиз йигит-қиз бошланғич ва ўрта таълимда қандай билим олган ва салоҳиятга эга бўлган бўлса, демак, бир умр шу савия билан қолиб кетади, дегани.
Таълимга киритилган инвестиция бирдан самара бермайди. Камида 5–10 йил кутиш лозим. Шундан кейин яққол натижани кўриш мумкин. Бугунги ҳолатимиз бундан 10 йил олдин қаратилган эътибор ва сарфланган маблағнинг ҳосиласи. Бу борада таҳлилий маълумотларга таянилса, шубҳасиз, мақсадга мувофиқ бўлади. Яъни бугун Ўзбекистоннинг ривожланганик даражасига қараб таълимнинг қайси бўғинига инвестиция киритилиши аниқлаштирилса, маблағ самарали сарфланади.
Бундан ташқари, хусусий таълим билан давлат ракурси қандай бўлиши керак? Яъни давлат бугун ўз функцияларини, вазифаларини хусусий секторга юклашга тайёрми? Чунки эртага бунинг маҳсулини яна давлат кўради. Масъулият хусусий секторга юкланганидан кейин назорат ҳам давлат қўлидан кетиши мумкин. Ҳукумат хусусий секторда берилаётган билим, кўникма ва малака сифатини тўлиқ назорат қила олмаслиги эҳтимоли бор. Хусусий сектор эса таълим билан боғлиқ бўлган йўналишларга фақат бизнес сифатида қараётган, яъни узоқ муддатли стратегия ишлаб чиқмаган бўлиши хавфи мавжуд. Муайян муддатдан кейин ёпилиб кетиши ҳам мумкин. Бундай пайтда давлат ўзини қандай тутади? Хусусий ОТМлар битирувчиларининг иш билан таъминланиши қандай, деган савол ҳам кун тартибига қўйилиши керак.
Энг долзарб масалалардан бири шуки, бугун биз кадрлар тайёрланаётган йўналишларни сунъий интеллект кириб келиши нуқтаи назаридан, иқтисодиётни рақамлаштириш ракурсида қайта кўриб чиқишимиз лозим. Таълимнинг ҳар бир босқичида фалсафамизни аниқ, лўнда қилиб олишимиз шарт. Бошланғич таълимда нима ўргатишимиз керак? Бола қандай кўникмани эгаллаб кетиши зарур? Ўрта махсус ёки олий таълимда қандай билим ва кўникмаларни ўзлаштириши лозим? Ҳар бирига инсон капиталини ривожлантириш учун қўйиладиган юклама ва таълим борасидаги стратегиялар ишлаб чиқилишини даврнинг ўзи талаб қиляпти.
Олий таълим олиш учун хорижга кетган ёшларнинг қайтиш эҳтимоли камайиб кетади. Бу эса бугун таълимга киритилаётган инвестиция маҳсулини кўриш эҳтимоли каррасига камайиб кетади, деганидир. Ўн йилдан кейин бу кадрнинг қайтиб келишига ҳеч ким кафолат бермайди. Шу боис, бугун мана шу каби масалаларни ечаётганда ракурсни таълим орқали камбағалликни камайтириш масаласини кун тартибига қўйишга қаратишимиз керак. Албатта, ҳар бир хатти-ҳаракатимиз илмий ёндашувга асосланиши лозим. Чунки баъзи илмий изланишларга кўра, бир йил олинган таълим инсоннинг ҳар йиллик даромадини 10 фоиз ошириши исботланган. Муайян вақтдан кейин бир йил билим олишингиз ойлик даромадингиз ошишини кафолатлайди. Бундан давлатнинг ўзи ҳам манфаатдор. Сабаби, даромадингиз ошгани аҳоли даромади улуши ошди, деганидир. Ўз навбатида, солиқ тарзида бюджетга тушум бўлиб келади. Даромаднинг қолган қисми билан бозорга борасиз. Шу аснода ишлаб чиқариш, товар айирбошлаш жараёни тезлашади. Яъни бир кишининг даромади туфайли атрофдаги бир қанча тузилма кун кўради. Шу боис, одамлар 40, ҳатто 50 ёшда ҳам малака ошириш, билим ва кўникмасини янгилаб боришга мажбур. Кадрлар бозорида иш ўрнини бой бериб қўйишни истамаган инсон пенсия ёшига қадар ўз устида тўхтовсиз ишлашини даврнинг ўзи талаб қиляпти.
Бугун бир ҳақиқатни тан олишимиз керак: давлат узоқ йиллардан буён долзарб бўлган масалага ижобий ечим топди. Хусусий таълимга кенг йўл очиб берди. Шу билан олий таълим олишга бўлган эҳтиёжга ечим топди. Чунки аввалги 9 фоизлик қамров жуда кам эди. Қарийб 90 фоиз ёшни олий таълим билан қамраб олишга имконият йўқ эди. Пировардида бу йигит-қизларни йўқотаётган эдик. Мана шу ҳолатни давлат тўғри баҳолади. Энди бунинг самарасини тез орада кўрамиз.
Хусусий олий таълим муассасалари кўпайиши билан бирга ечимини кутаётган масала ҳам бор. Бугун негадир ёшларимиз қўшни мамлакатлардаги хусусий олий таълим муассасаларида ўқишни танлаяпти. Сабаби, мамлакатимиздаги хусусий ОТМларда ўқиш харажати 1,5-2 минг долларни ташкил қилади. Албатта, бунинг учун етарли бир қанча омиллар бор. Лекин қўшни Қозоғистон, Қирғизистонда худди шундай таълим хизмати 300-400 долларга таклиф қилиняпти. Шу билан инвестиция четга чиқиб кетяпти. Мана шу масалани кун тартибига чиқариб, ечимини топишимиз керак. Нимага бугун бизда 1,5-2 минг долларга таклиф қилинаётган таълим хизмати қўшни давлатда 300-400 доллар билан ҳал бўляпти? Аксарият ёшларимиз ота-онасидан узоқда сифатсиз таълим олишни афзал кўряпти. Кўп талабалар 1 ёки 2-курсдан кейин ўқишини Ўзбекистондаги ОТМга кўчиришга ҳаракат қилади. Шундай экан, 300-400 долларлик таълим таклифини ўзимизда шакллантириб, бу имкониятни хусусий секторга бериш вақти келди, назаримда.
Бугун бизда олий таълим харажати 1,5-2 минг долларга айланиб кетаётганининг асосий сабабларидан бири бинолар, доимий чиқимлар билан боғлиқ. Мана шу ўринда давлатнинг фаол иштироки катта аҳамиятга эга. Масалан, фойдаланилмай, бўш турган касб-ҳунар коллежларини узоқ муддатга арзон нархда хусусий олий таълим муассасаларига бериш мумкин. Парламент сўрови ўтказилиб, мамлакат бўйича бўш турган касб-ҳунар коллежлари реестри шакллантирилса, нур устига нур бўларди. Уларнинг бўш турган биносини хусусий олий таълим муассасаларига узоқ муддатли ижарага бериш орқали 1,5-2 минг долларга тушаётган таълим харажатини каррасига камайтириш ва четга чиқиб кетаётган инвестицион оқимдаги пулни ўзимизда қолдириш мумкин.
Кимда инсон капитали юқори бўлади? Албатта, эркин, танқидий-таҳлилий фикрлай оладиган, билим ва кўникмаларга эга инсонда. Мана шу ўринда яна бир ҳақиқатни тушуниб олишимиз талаб этилади: инсон капитали шаклланишида асосий пойдевор мактабгача, бошланғич ва ўрта таълимда қўйилади. Бугун дунё илм-фанида тақдим этилаётган илмий изланишлар мактабгача ва умумий ўрта таълимга пойдевор қўймай туриб, бирор натижага эришиш мушкуллигини тасдиқламоқда. Шу нуқтаи назардан, мамлакатимизда салмоқли инвестицияни мактабгача ва мактаб таълимига йўналтириш ёндашувлари ўзини оқлайди.
Бу масалада статистикани ёлғон гапиртириш ўзимизга зиён келтиради. Ўқитувчиларга муносабатни ҳам тубдан ўзгартиришимиз талаб этилмоқда. Бугун мамлакатимизда мана шу масаладаги қизғин босқичга киряпти. Педагоглар мақомини ва маошини ошириш борасидаги саъй-ҳаракатлар эътирофга лойиқ. Бу борада давлат зиммасидаги вазифани аъло даражада бажаряпти. Аммо юртдошларимиз англаб, бажариши зарур бўлган ишлар кўп олдинда.
Дунёда бундай амалиётлар бор: агар бирор ўқитувчини рағбатлантириш зарурати пайдо бўлса, 5–10 йил олдин ундан таълим олган ўқувчиларидан сўралади. Чунки муаллимнинг меҳнати, салоҳияти ўқувчи ва талабаларининг ҳаётида акс этади. Башарти педагогнинг билимидан талаба ёки ўқувчи ҳаёти давомида фойдаланган бўлса, демак, бу ўқитувчи ҳақиқатан ҳам кучли ва рағбатга муносиб. Назаримда, муаллимнинг салоҳиятини моддий қўллаб-қувватлашга шундай ракурсда қаралса, ўқитувчи ўз устида, албатта, ишлайди. Бор билими ва ғайратини ўқувчиси учун фидо қилади. Чунки эртага унга ўқувчисининг хулоасасига асосан баҳо берилади. Шунга қараб жамиятда ўрни белгиланади. Шу боис, ўқитувчи ва тиббиёт ходимлари энг кўп ойлик оладиган жамиятни кўпчилик орзу қилади. Ўқитувчилар сертификат, гувоҳномалар ортидан эмас, билим, янгиликлар ортидан қувиши керак. У мажбурликдан эмас, манбани асл ҳолатда ўқиш, янги билим орттириш учун бир неча тилни билиши ва ўз устида ишлаш лозим. Мана шу тизим йўлга қўйилса, 2030 йилга бориб таълим билан боғлиқ стратегик вазифаларнинг салмоқли қисмини ҳал қилган бўламиз. Ўз навбатида, бу юқори интеллектуал салоҳиятга эга авлоднинг янги қатламини майдонга олиб кириш имконини беради.
Барно САНАҚУЛОВА,
Тошкент молия институти профессори,
иқтисодиёт фанлари доктори
