Қўлида ҳунари борлар ҳам ишламас, шаҳар олис, қишлоқда ишлаб чиқариш корхоналарини топиш маҳол эди. Ҳозир шу қишлоқдагилар анча жонланиб, турли йўналишларда ўқиб, ишлаяпти, айримлари тадбиркорлигини ҳам бошлабди. Аёллардан бири аввал уйида тикувчиликни йўлга қўйиб, 3-4 хотин-қизни ёнига олгач, маҳалла унга бўш бино ажратибди. Ана шу бинода тикувчилик цехи ташкил этиб, қишлоқнинг 30 нафардан зиёд аҳолисини иш билан таъминлабди.
Қишлоқда бундай тадбиркорлар анча кўпайибди. Хуллас, айтаман десам, гап кўп. Аммо амин бўлганим, давлатимиз одамларни бежиз тадбиркорликка йўналтириб, барча шароитларни яратиб бермаётган экан. Чиндан ҳам, бир ҳудудда битта тадбиркор бўлса ҳам ўша жойнинг ривожи, иқтисодий ўсиши, аҳоли бандлигини таъминлашга сезиларли ҳисса қўшади. Бу борада хотин-қизларнинг улуши ортиб бораётгани, айниқса, қувонарли.
Давлатимиз раҳбари 2021 йилда юртимиз тадбиркорлари билан ўтказган илк очиқ мулоқотини ёдга олайлик. Ўшанда бизнес вакилларига жуда катта ишонч билдирилиб, улар янги Ўзбекистонда иқтисодиётимиз ва ислоҳотларимиз таянчи ҳамда локомотивига айлангани таъкидланганди. Ишнинг кўзини биладиган, ишбилармон юртдошларимиз мамлакатимиз бунёдкорлари, дея эътироф этилганди.
Охирги йилларда тадбиркорликнинг нафақат иқтисодий, балки ижтимоий ҳаётимиздаги ўрни ҳам ортиб бораётгани айни ҳақиқат. Юртимизда ҳар йили яратилаётган иш ўринларининг 90 фоизи хусусий сектор ҳиссасига тўғри келаётгани бунинг исботи. Шу боис, тармоқни қўллаб-қувватлаш, имтиёзлар бериш йил сайин кенгаймоқда. Аёллар тадбиркорлигини ривожлантиришга ҳам катта эътибор қаратилаётир.
Тадбиркор аёл ким?
Иқтисодий ривожланишнинг ҳозирги босқичида аёлларнинг тадбиркорлик фаолиятидаги иштироки жаҳон миқёсида “сокин инқилоб” дея баҳоланмоқда. Статистик маълумотларга кўра, бугун дунёдаги 32,9 фоиз фирмалар бошқарувида аёллар иштирок этяпти. Бу кўрсаткич Хитойда 64,2 фоиз, Ирландияда 54,9 фоизни ташкил этади.
Бир қарашда аёллар тадбиркорлиги тушунчаси амалий жиҳатдан тушунарли. Аммо у нисбатан янги сўз бўлиб, келиб чиқиши ва моҳиятини ўрганиш ҳали ҳам долзарб. Яъни бу борада жаҳон олимларининг назарий қарашлари турлича. Масалан, ўтган асрнинг 90-йилларигача дунёдаги асосий академик изланишлар аёллар тадбиркорлиги деганда индивидуал тадбиркорлик ёки касаначиликни назарда тутган. Бизнес юритишнинг ҳақиқий шакли сифатида кўпроқ эркаклар тадбиркорлиги тан олинган. Бироқ кейинги тадқиқотлар тадбиркорликни иккала жинс вакиллари учун ҳам мувофиқлаштириш мумкинлигини кўрсатди. Натижада аёллар тадбиркорлигини янада яхшироқ тушунтириш учун мавжуд назарий тадқиқотларни кенгайтириш зарурати юзага келди.
Бу борадаги дастлабки тадқиқотлар 1970 йиллар бошида Ғарбда пайдо бўлди. Уларнинг адабиётларида илк бор “тадбиркор аёл” тушунчаси тижорат корхонасини юритувчи, ташкил этувчи ва бошқарувчи аёл сифатида тавсифланди. Кейинчалик у бошқа давлатларда ҳам ривожланиб борди. Бугунги кунга келиб эса хотин-қизлар тадбиркорлигига иқтисодиёт ривожидаги муҳим бўғинлардан бири сифатида қаралмоқда.
Шунга қарамай, бу тушунча борасидаги ўрганишлар ҳамон давом этяпти. Ушбу қарашларнинг айримларига тўхталсак. Одатда, “тадбиркор аёл” деганда ишбилармонлик ташаббусига эга, ўз фаолиятини ташкил этган ва уни юритадиган хотин-қизлар тушунилади. Бундай аёл молиявий таваккалчиликни ўз зиммасига олиши билан хусусий сектордаги ёлланма ишчидан фарқ қилади. Қолаверса, мазкур фаолиятни назорат қилиши ҳам уни тўлақонли тадбиркор аёл мақомига эриштиради.
Яна бир тадқиқотчи олимнинг келтиришича, тадбиркор аёл бизнес ва ишлаб чиқаришни йўлга қўйган, юритадиган ва ташкил қиладиган, бошқа хотин-қизларга иш имкониятларини тақдим этадиган шахсдир. Бу ёндашув ҳаддан ташқари кўп талабларни ўз ичига олгани сабабли тушунча доирасини торайтиради. Гап шундаки, фаолият эгаси бўлган аёл ҳеч кимни ишга ёлламаса ҳам тадбиркор аёллигича қолади.
Бошқа томондан, аёллар тадбиркорлиги шахсни эмас, балки фаолиятни ифодаловчи тушунча бўлиб, у ҳақида баъзи адабиётларда турли фикрлар келтирилган. Улардан бирида ёзилишича, аёллар тадбиркорлиги деганда хотин-қизлар эгалик ва назорат қиладиган фаолиятдаги капиталнинг 51 фоизидан кам бўлмаган улушида ҳамда мазкур корхонада яратилган иш ўринларининг камида 51 фоизида аёллар бўлган бизнес фаолияти тушунилади. Ҳиндистон ва бошқа қатор давлатларда ана шу тушунча мавжуд. Аммо бу борада дунё мамлакатларидаги ёндашувлар турлича. Масалан, Малайзия, Норвегия, Тожикистон, Латвия каби кўплаб давлатларда аёллар тадбиркорлиги якка тадбиркор, МЧЖ директори ва МЧЖ эгаларини назарда тутади. Якка тартибдаги тадбиркорлик баъзи мамлакатларда бир шахсга тегишли бўлган барча корхоналарни қамраб олган умумий атама бўлса, бошқа жойлар, масалан, АҚШ, Ўзбекистонда ЯТТ чекланмаган шахсий жавобгарликка эга бўлган ва муайян солиқ режимига бўйсунадиган фаолият билан боғлиқ аниқ ҳуқуқий мақомдир. Бу мақомга эгалик қилиш ҳуқуқи эса хотин-қизларга ҳам бирдек берилган.
Аёллар тадбиркорлиги термини бутун фаолиятга тегишли эканидан келиб чиқсак, унинг раҳбари аёл бўлиши ҳам мантиқли. Аммо мулкка эгаликнинг салмоқли қисми аёлга тегишли бўлиб, фаолиятни исталган ёлланма бошқарувчи юритса ҳам аёллар тадбиркорлигига киритиш ўринли бўлади. Чунки ёлланма директор лавозимидан озод этилганда фаолият эгаси бўлган аёл тадбиркор қарори билан янги бошқарувчи тайинланади. Бунда умумий назорат аёл тадбиркорда бўлиши талаб этилади.
Замонасига яраша...
Хотин-қизлар нафақат катта корхонага раҳбарлик қилиш, балки ўзини ўзи банд қилиш орқали ҳам тадбиркорга айланиши мумкин. Гап шундаки, ҳозирги кунда ўзини ўзи банд қилиш меҳнат шартномасисиз даромад топишнинг кенг тарқалган шаклларидан бири саналади. У қатор халқаро маълумотлар базаларида тадбиркорлик кўрсаткичи сифатида тўлиқ тан олинади ва баъзи мамлакатларда ёлғиз тадбиркор (Sole proprietors) деб кўрсатилади. Боиси, қиймат яратиб, уни сота олиш ва даромадини мустақил ошира билиш тадбиркорлик хусусиятларидан биридир.
Ҳозирги вақтда ўзини ўзи банд қилганлар замонавий терминда “фрилансер” деб аталмоқда ва ундаги фаолият турлари жуда кўп. Дастурчи, тикувчи, таксичи, бола парваришлайдиган ва бошқа кўплаб иш эгалари ўзини ўзи банд қилганлар саналади. Мамлакатимизда охирги йилларда бу фаолият турлари кенгайиб боряпти ва ҳатто томорқа эгалари ҳам улар қаторига киритилган. Шу жиҳатдан, ўзини ўзи банд қилганларни ҳам тадбиркор дейиш мумкин ва бу, айниқса, хотин-қизлар учун ишбилармонликнинг жуда қулай ва истиқболли шаклидир.
Аслида аёллар табиатан яхшигина тадбиркор бўлади. Буни уларнинг оила бюджетини тўғри тақсимлаши, тежаб ишлатиши, шахсий ишларини доим аниқ режалаштира олиши ва ҳоказоларда кўриш мумкин. Шунинг учун аёллар тадбиркорлигининг аксарияти муваффақиятли амалга ошмоқда. Юртимизда қайси тармоқ бўлмасин, унда дадил иш бошлаб, ўз бизнесини ташкил этаётган хотин-қизлар сафи йил сайин кенгайиб боряпти. Бу ушбу йўналишга берилаётган кенг имкониятлар, ажратилаётган катта маблағлар, муҳими, аёлларга билдирилаётган улкан ишонч маҳсули, дейиш мумкин. Ана шу имкониятлардан бугун юзлаб, минглаб хотин-қиз самарали фойдаланиб, касб ва ишбилармонликни пухта ўрганяпти, тадбиркорликни бошлаб, ўзи, оиласи, қолаверса, ҳудудидаги аёллар бандлигини таъминламоқда. Ўтган йиллар давомида Намангандан Анна Добрих, марғилонлик Наргиза Аминова, хоразмлик Шаҳло Йўлдошева, Тошкент шаҳридан Мунира Қориева, Мадина Аюпова, Тошкент вилоятидан Наргиза Бекмуродова, сурхондарёлик Муҳаббат Қаюмова каби юзлаб аёллар эл-юртимизга танилган тадбиркорга айландилар.
Шундай тиришқоқ, ғайратли тадбиркорлардан бири Мунира Ҳамроева ҳам бир эмас, бир нечта йўналишда ишини йўлга қўйган. Навоийлик аёл “Хатирчи асл ипак гиламлари” МЧЖ ҳамда “Дурдона текстиль” ишлаб чиқариш корхоналарига раҳбарлик қилиб келмоқда. Бирида гилам тўқилса, бошқасида кийим-кечак тикилади. Корхона кўп тармоқли бўлиб, нон ва нон маҳсулотлари ҳам ишлаб чиқарилади. Ишни кунига 10 та нон ёпишдан бошлаган корхона ҳозир 1 минг 200 тагача маҳсулот чиқаради. Тумандаги 20 та мактабгача таълим муассасасига шартнома асосида нон етказиб беради. Гиламлари эса бошқа вилоятларда ҳам харидоргир. Яқинда Эронга экспортни йўлга қўйди.
Тадбиркор 40 дан ортиқ кишини иш билан таъминлаган, уларнинг аксарияти хотин-қизлар. “Аёллар дафтари”да турган хотин-қизларни тадбиркорликка ҳам ўқитиб келяпти. Шогирдларининг кўпи уй боғчалар очиб, 60 тагача болани тарбиялаяпти. Меҳнати ортидан рўзғорига ҳисса қўшяпти. Энг муҳими, улар яқинлари бағрида ва фарзанд тарбиясини бирдек олиб бормоқда.
Авваллари бундай аёллар саноқли бўларди. Ҳозир улар жуда кўп. Бугун тадбиркорлик субъектларининг 28 фоизини хотин-қизлар ташкил этмоқда. Бундан олти йил олдинги билан солиштирганда, бу анча юқори кўрсаткич. Қайси ҳудудга, қайси қишлоққа бормайлик, албатта, бир тадбиркор аёл бор. Бўлганда ҳам оддий тадбиркор эмас, кўзлари ёниб турадиган, ҳам оиласи, ҳам ишини уддалаб, бошқа хотин-қизларга намуна бўлаётган, ғайрати, шижоати билан натижа кўрсатаётган замонавий Тўмарис, Бибихонимлардир. Уларга ҳавас қилаётган яна қанчадан қанча хотин-қиз касб-ҳунар ўрганиб, тадбиркорликни бошлаётганини ўзингиз тасаввур қилаверинг.
Очиқ мулоқот янги вазифаларни белгилаб беради
Бугун жамиятимизда ички ва ташқи бозорда мустаҳкам ўрни, нуфузи ва брендига эга бўлган ҳақиқий тадбиркорлар синфи шакллана бошлади. Бу аввалги даврларда тилимиздан тушмайдиган савдогар, олибсотар ёки деҳқон эмас, айнан тадбиркордир. У ўз ишини биладиган, бир йўналишнинг барча жиҳатларини фаолиятида бирлаштирган, иш юритишдан тортиб, молиявий масалаларгача эплай оладиган ишбилармон одам. Ана шундай инсонларнинг эркин фаолияти учун эса бугун барча шароитлар яратиб бериляпти.
Янги Ўзбекистонда замонавий, ўзбек модели асосидаги тадбиркорлик муҳити шаклланганига гувоҳ бўляпмиз. Бунинг учун саъй-ҳаракатлар кўлами анча кенг. Хусусан, ўтган давр мобайнида ишбилармон киши давлатнниг чинакам дўстига айланди. Биргина 2017—2022 йилларда юртимизда тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш ҳамда тизим вакиллари ҳуқуқларини ҳимоя қилиш йўналишида 3 мингдан зиёд қонунчилик ҳужжати қабул қилинди. Бизнес вакилларига кредит ва субсидия олиш, лицензия, кўчмас мулк ва ресурсларга эга бўлиш, экспорт каби масалаларда кўплаб янги имконият ва шароитлар яратилди. Ортиқча текширишлар, нақд пул, валюта ва хомашё бўйича мавжуд чекловлар, тўсиқ ва ғовларнинг аксариятига барҳам берилди.
2021 йил август ойидан давлатимиз раҳбарининг тадбиркорлар билан очиқ мулоқотини ўтказиш анъанага айлангани ва 20 август юртимизда Тадбиркорлар куни сифатида нишонланаётгани ҳам соҳа вакиллари доимо қўллаб-қувватланаётганининг ёрқин ифодасидир. Очиқ мулоқотда берилаётган таклифлар, илгари сурилган ташаббуслар ҳамда белгиланган янги йўналиш ва вазифалар тадбиркорлик фаолиятининг янада ривожланишига йўл очмоқда. Ҳар йили ишбилармон доира вакиллари учрашувга катта тайёргарлик кўриб, таклифлар беришда фаол иштирок этаётгани боиси ҳам шунда. Биргина ўтган йилги мулоқот арафасида тадбиркорлар томонидан 12 мингдан ортиқ мурожаат келиб тушгани бунинг исботи.
Президентимизнинг тадбиркорлар билан бу йилги очиқ мулоқоти ҳам қизғин руҳда ўтиши шубҳасиз. Бизнес вакилларидан мурожаатлар, фикр ва таклифларни қабул қилиш бошланган ва жадал давом этяпти. Бу мурожаатларнинг кўпига жараённинг ўзидаёқ ечимлар ҳам берилмоқда. Мақсад ҳар бир ишбилармонни қўллаб-қувватлаб, ҳар томонлама ёрдам беришдан иборат.
Бу имкониятларга жавобан тадбиркорлар ҳам янада ривожланишга ҳаракат қилмоқда, мамлакат иқтисодиётининг ҳақиқий таянчига айланишга интилмоқда. Улар орасида хотин-қизлар улуши ортиб бораётгани барчамизни қувонтиради.
Гулбаҳор ХЎЖАМУРОДОВА,
Тошкент давлат иқтисодиёт университети доценти,
иқтисодиёт фанлари номзоди
