Маълумотларга кўра, ҳозир дунёдаги 170 дан ортиқ давлатда 43 миллион гектардан зиёд майдонда органик қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирилади. Дунёда ана шундай маҳсулотлар олди-сотдиси йилига 80 миллиард долларни ташкил этмоқда.

Ҳозир айни пишиқчилик палласи, бозорларимиз мева-чева, полиз маҳсулотларига тўла. Бу қувонарли ҳол, албатта. Лекин харид қилганда аксариятимиз унинг қандай пишгани, кимёвий ўғит билан озиқлантирилгани ёки озиқлантирилмагани билан қизиқамиз. Бунинг ҳам сабаби бор. Айрим деҳқонларимиз ҳамон кимёвий ўғитларга суянганича қолмоқда. Улар кўпроқ минерал ўғит берсам маҳсулот тезроқ ўсиб, тезроқ пишади, деб ўйлайди. Ваҳоланки, деҳқончиликни бизнесга айлантириш яхши эмас. Бунинг инсон саломатлиги ва ўсимликлар генига таъсири катта. Демак, ҳамма нарсанинг меъёри бўлгани маъқул.

Шу жиҳатдан ўсимликларнинг генетик ресурсларини стратегик аҳамиятли ҳисоблаб, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг мустаҳкам ҳамда ажралмас қисми, десак муболаға бўлмайди. Яъни, генетик ресурсларни асраш ва сақлаш озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашнинг асосий мезонларидан бири ҳисобланади. Қолаверса, атроф-муҳит ва иқлим шароитининг кескин ўзгариши, бошқа омиллар генетик хилма-хилликка таъсир қилиши мумкин. Бу каби муаммоларни ҳал этишда генетик банклар (генбанк), бошқача айтганда, генофондларнинг аҳамияти беқиёс.

Мутахассислар тартибли йўлга қўйилган генбанклар генетик хилма-хилликни яхши сақлаши ҳамда селекционерлар учун муҳим бошланғич манба сифатида хизмат қилишини таъкидлашади. Генбанклар фаолиятини тўғри тартибга солиш ҳамда генетик хилма-хилликни сақлаб қолиш мақсадида БМТнинг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти — ФАО 2013 йилда бўлиб ўтган ўн тўртинчи сессиясида умумлаштирилган стандартлар қабул қилинган. Мазкур стандартлар қатор жараёнларни тартибга солувчи қонун ва қоидалар тўпламидан иборат бўлиб, ўсимликларнинг генетик хилма-хиллигини сақлаб қолиш учун хизмат қилади. Мазкур стандартлар универсал аҳамиятга эга бўлиб, бутун дунё миқёсида, турли минтақаларда жойлашган генбанклардаги гермоплазмани сақлаш учун умумий тартибларни белгиловчи мезонлардан иборат. Тавсия этилаётган стандартлар генбанкларда уруғларни сақлаш билан чекланиб қолмай, балки вегетатив кўпайтириладиган экин турларини дала генбанкларида сақлаш учун ҳам амал қилади.

Ушбу стандартлар озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш ҳамда қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришни жадаллаштириш бўйича халқаро келишувни таъминлашда ҳам муҳим асос ҳисобланади.

Маълумотларга кўра, ҳозирги пайтда дунё генбанкларида сақланаётган 5,5 миллиондан ортиқ намуна инсоният учун муҳим ҳисобланган озиқ-овқат экинлари ҳамда чорвачиликда кенг қўлланиладиган ем-хашак ўсимлик турларидан иборат.

Мазкур генофондларда қимматли экин турларининг яқин ўтмишда яратилган навларидан ташқари, узоқ ўтмишдан бери сақланаётган ҳамда экилиб келаётган аждодлари ҳам бўлиб, улар янгиланиб келинмоқда.

Мамлакатимизда ҳам олимларимизга янги фан ва илм йўналишлари ҳамда тадқиқотлар билан шуғулланиши учун қулай шарт-шароитлар яратиб берилаяпти. Шу мақсадда илғор фан ютуқларига асосланган билим платформалари вужудга келмоқда. Жумладан, Вазирлар Маҳкамасининг 2020 йил 13 майдаги “Қишлоқ хўжалиги экинлари навларини синаш маркази фаолиятини такомиллаштириш, қишлоқ хўжалиги ўсимликлари турларининг миллий генбанкини яратиш тўғрисида”ги қарорига биноан, Ўсимликшунослик илмий-тадқиқот институти негизида Ўсимликлар генетик ресурслари илмий-тадқиқот институти ташкил этилди. Институтда мавжуд Генбанк эса миллий аҳамиятга эга, дея тан олиниб, унга “Қишлоқ хўжалиги экинлари генетик ресурслари Миллий Генбанки” мақоми берилди.

— Илм масканимиз қишлоқ хўжалиги экинларининг йирик дунёвий коллекциялари сақланаётган Марказий Осиёдаги ягона илмий ташкилот ҳисобланади, — дейди Ўсимликлар генетик ресурслари илмий-тадқиқот институти директори Сафар Алиқулов. — Жамоамиз олдига мазкур йўналишда бир қатор вазифалар қўйилган. Илмий экспедициялар уюштириш, интродукция этиш ва коллекцияларга жалб этилган ўсимлик материалларини карантин кўригидан ўтказиш орқали ўсимликларнинг Миллий генофондини янги намуналар билан бойитиш, ўсимликлар генетик ресурслари жаҳон коллекцияларининг эски репродукция уруғлари унувчанлигини қайта тиклаш ва вегетатив кўпаювчи ҳамда кўп йиллик ўсимликларни тирик ҳолда ушлаб туриш ва уларни Миллий Генбанкда кафолатли сақлаш, қишлоқ хўжалиги талабларига жавоб берувчи навлар яратиш учун муҳим хўжалик белгиларга эга бўлган маданий ўсимликлар ва уларнинг ёввойи аждодларини институт коллекцияларига жалб этиш, сақлаш, ҳужжатлаштириш ҳамда ундан оқилона фойдаланишнинг илмий асосларини ишлаб чиқиш, қишлоқ хўжалиги экинларининг эволюцияси, филогенияси, систематикаси, иммунитети назарий муаммоларини ҳал этишга йўналтирилган фундаментал ва амалий изланишларни амалга ошириш, минтақамиз учун ноанъанавий экинлар ҳамда доривор ўсимликлар коллекцияларини ташкил қилиш, ўрганиб, уларни қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига жорий этиш шулар жумласидан.

Қайд этиш керакки, юртимиз олимлари бу борада маълум тажриба ва билимга эга. Негаки, Ўсимликлар генетик ресурслари илмий-тадқиқот институти фаолиятини бошлаганига кейинги йили 100 йил тўлади. 1992 йилда институтга Ўзбекистон ўсимликшунослик илмий-тадқиқот институти номи берилди. 2020 йилдан эса бу ерда бажарилаётган илмий-тадқиқот ишларининг моҳияти институт номига мос келмаслиги туфайли унинг номи Ўсимликлар генетик ресурслари илмий-тадқиқот институти деб ўзгартирилди.

Ўсимликлар генофонди нима?

Ҳар бир экиннинг маданий ва ёввойи ҳолда ўсувчи турлари, кенжа турлари, шакллари, тизмалари, дурагайлари ҳамда навлари мавжуд. Бу илмий тилда генофонд, дейилади.

Институтнинг Миллий Генбанкида сақланаётган ўсимликлар генетик ресурслари коллекциялари Марказий Осиёда энг йириги ҳисобланади. У ботаник, генетик, географик, экологик хилма-хилликка эга бўлган намуналарни ўз ичига олади. Булар мамлакатимиз мулки ва халқимизнинг миллий бойлиги саналади.

Кейинги йилларда глобал иқлим ўзгариши ва одамларни сифатли озиқ-овқат билан таъминлаш фонида қишлоқ хўжалиги экинлари генетик ресурслари ва ундан самарали фойдаланишнинг аҳамияти янада кучайди.  Яъни, ҳаво ҳароратининг кескин кўтарилиши, гармселларнинг тез-тез қайтарилиши, сув танқислиги, шўрланган ерларнинг кенгайиши, касаллик ва зараркунандаларнинг тез ва катта майдонларда тарқалиши ўсимликларнинг унумдорлигини пасайтириб юборувчи омиллар бўлиб қолаётир. Бу селекционерлардан қишлоқ хўжалиги экинлари мажмуасини яхшилаш, такомиллаштириш ва янги шароитларга мослашган навлар яратиш ҳамда етиштириш технологияларини ишлаб чиқишни талаб этмоқда. Янги навлар яратиш учун эса селекционер олимларни янги бирламчи материаллар билан таъминлаш зарур. Ўсимликлар генофонди ва қишлоқ хўжалиги экинларининг жаҳон коллекциялари қимматли хўжалик белгиларга эга бўлган бирламчи материаллар манбаи бўлиб, янги нав яратишда муҳим роль ўйнайди.

— Айни шу мақсадда ҳар йили республикамиз бўйича икки-учта илмий экспедиция ташкил этилиб, институтнинг қишлоқ хўжалиги экинлари генофонди турли хил экинларнинг ёввойи турлари, давр талабига мос, истиқболли янги нав, тизим ва популяцияларига мансуб 50–60 та намуна билан бойитиб бориляпти, — дейди С.Алиқулов. — Шунингдек, дунёнинг йирик ўсимликлар генофондини сақловчи ташкилотлари билан гермаплазма алмашиниш ишлари йўлга қўйилган. Республикамиз ҳудудига турли касаллик ва зараркунандалар кириб келишининг олдини олиш мақсадида институт  кўчатзорида хориждан келтирилган турли қишлоқ хўжалиги экинлари намуналари махсус текширувлардан ўтказилиб, асосий хўжалик белгилари бўйича бирламчи баҳоланади. Текширувдан ўтказилган барча намуналар ўсимликларнинг генетик ресурслари билан ишловчи бўлим ва лабораторияларга кейинги изланишлар учун берилади.

100 хил экиннинг 43 мингдан ортиқ намунаси — бу катта бойлик

Институтда табиатда йўқолиб бораётган, ноёб, қадимий ва замонавий 100 хил навларнинг  43 мингдан ортиқ намунаси  мавжуд. Бу — жуда катта бойлик. Жумладан, бу ерда ғалла, дуккакли-дон, маккажўхори ва ёрма экинларининг 21 минг 969 та, техник экинларнинг 12 минг 68 та, сабзавот-полиз экинларининг 5 минг 755 та, мева-резаворлар ва узумнинг 3 минг 985 та коллекция намунаси ўрта муддат шароитида сақланмокда. Ботаник жиҳатдан коллекция намуналари 26 оила, 81 авлод ва 178 турга мансубдир.

Институтда бир йиллик қишлоқ хўжалиги экинлари генетик ресурслари уруғ генбанкида, вегетатив кўпаювчи ва кўп йиллик сабзавот, техник, мева-резавор экинлар ва узум дунёвий коллекцияси эса дала генбанкларида сақланмоқда.

Ноёб илмий объект

1994 йилда институтнинг Қишлоқ хўжалиги экинлари генетик ресурслари Миллий Генбанки республикамизнинг ноёб илмий объектлари рўйхатига киритилган. Унинг таркибида Уруғшунослик лабораторияси ва Ҳужжатлаштириш бўлими фаолият кўрсатмоқда. Уруғшунослик лабораториясида қишлоқ хўжалиги экинлари генетик ресурслари коллекциялари намуналарини рўйхатга олиш, коллекция намуна уруғларини сақлашга қўйишдан аввал тозалаш, унувчанлиги ва намлигини аниқлаш, қуритиш ҳамда қадоқлаш, уруғларни сақлашга қўйиш, режа асосида уруғлар мониторингини ўтказиш бўйича изланишлар олиб борилади.

Ҳужжатлаштириш бўлимида эса ўсимликлар генетик ресурслари бўйича компьютер маълумотлар базасини яратиш бўйича тадқиқотлар амалга оширилмоқда. Ҳозирги кунда институт Уруғ Генбанкида 63 хил қишлоқ хўжалиги экинларининг 34 минг 557 намунаси ўрта муддатда сақланмоқда. Ўрта муддатда коллекцион намуна уруғларини сақлаш шароити ташкил этилган. Яъни, ҳаво ҳарорати доимий +4 даража ва ҳавонинг нисбий намлиги 35 фоизда ушлаб турилади. Бу жуда қулай муҳит. Чунки айнан шу шароитда коллекция намуналарини 15-20 йил давомида (экин турига қараб) сақлаш имконияти яратилади.

Коллекцион намуналарнинг уруғлари унувчалигини қайта тиклаш мақсадида ҳар йили 50–55 турдаги қишлоқ хўжалиги экинининг 4 мингдан ортиқ уруғ намуналари дала шароитида экиш йўли билан амалга оширилмоқда. Экишдан аввал ва кейинги агротехник тадбирлар ҳам шу минтақада қабул қилинган талаб ҳамда услублар асосида ташкил этилмоқда.

Мевали экинлар коллекциялари намуналарини тирик ҳолда ушлаб туриш учун ҳам зарур агротехник тадбирлар ўз вақтида амалга оширилмоқда. Коллекцион боғларда санитар қирқиш, қатор ораларига ишлов бериш, суғориш ҳамда касаллик ва зараркунандаларга қарши кураш ишлари олиб борилади.

Вегетатив кўпаювчи ва кўп йиллик сабзавот, техник, мева-резавор экинлар ва узум дунёвий коллекцияси эса институт ҳудудида жойлашган (9 хил мевали экинлар ва узумнинг 2 минг 509 намунаси) ва институтнинг Сурхондарё илмий тажриба станциясида (8 хил мевали экинлар ва узумнинг 1 минг 688 намунаси) Дала Генбанклари (кўп йиллик вегетатив кўпаювчи экинлар коллекция кўчатзорлари) шароитида сақланмоқда.

Институтда ҳар бир экин тури бўйича морфо-биологик, қимматли хўжалик белги ва хусусиятларини ўрганиш ишлари қабул қилинган талаблар ҳамда дескрипторлар асосида амалга оширилмоқда. Ҳар йили 20–25 экин турига мансуб 2000–2200 коллекция намунаси ҳар томонлама ўрганиш асосида баҳоланиб, тавсифнома берилади. Бу ўз ўрнида, ҳар бир намунанинг ноёб қирраларини очиб беришга имкон яратиб, уни келажакда илмий изланишларда фойдаланиш ёки селекция жараёнида янги юқори маҳсулдор ва юқори сифатли нав ҳамда дурагайларни яратишда дастлабки манба сифатида фойдаланишга улкан замин яратади. Бу жараёндан тўпланган маълумотларни компьютер ахборот базасига киритиш эвазига жамланган маълумотларни таҳлил этиш ва улардан самарали фойдаланиш мумкин.

Бундан ташқари, институт томонидан ҳар йили республика илмий ташкилотлари буюртмаси ҳамда хориж илмий марказлари ўртасидаги ҳамкорлик шартномалари асосида қимматли белги ва хусусиятларга эга бўлган қишлоқ хўжалиги экинларининг янги навларини яратиш ҳамда турли тадқиқот изланишлари учун бирламчи манба сифатида фойдаланишга узатилади. 2018–2019 йилларда 17 хил қишлоқ хўжалиги экинларининг 1 минг 664 коллекция намунаси республиканинг 14 илмий ташкилот ва олий таълим муассасасига берилгани бунинг тасдиғидир.

Турли йиллар давомида институт олимлари томонидан генофонддан самарали фойдаланиш асосида донли, сабзавот, мевали, техник ва бошқа экинларнинг 250 дан ортиқ навлари яратилиб, республика бўйича районлаштирилди.

Ҳозирги кунда юртимиз ҳудудида экишга тавсия этилган қишлоқ хўжалиги экинлари Давлат реестрига 33 хил экиннинг 85 нави киритилган. Институт кўпгина қишлоқ хўжалиги экинлари навларининг оригинатори сифатида уруғчилик ва фермер хўжаликларини сара уруғ ҳамда кўчатлар билан таъминлаб келмоқда.

Шу билан бирга, минтақамиз учун ноанъанавий экинлар ва доривор ўсимликлар коллекцияларини бойитиш, ўрганиш ҳамда ундан оқилона фойдаланиш асосида халқ ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига жорий этиш бўйича изланишлар олиб борилмоқда.

Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига ноанъанавий экинлардан стевия, дайкон, сабзавот сояси, кўк нўхот, сарсабил ловияси, топинамбур, батат, баргли карам, тўнғизтароқ каби экинлар жорий этилди.

Қишлоқ хўжалиги экинларини етиштириш технологиялари, уруғчилиги ва кўчатчилиги бўйича фермер хўжаликлари ҳамда агрокластерларга илмий-услубий ёрдам кўрсатилиб, дала кунлари ташкил этиляпти.

Турли мамлакатлар олимлари билан ҳар хил йўналишларда илмий алоқалар мавжуд. Улар сирасига Россиядаги ВИР, Италиядаги Bioversiry International, Ливандаги ICARDA, Ҳиндистондаги ICRISAT, Мексика ва Туркия ҳамкорлигидаги CIMMYT, Жанубий Кореядаги RDA ҳамда NIAB,Тайвандаги AVRDC каби халқаро ташкилот ва етакчи генбанклар киради. 

Бугунги кунда дунё миқёсида озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш борасида сифатли ва тўйимли қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштириш муҳим масала сифатида кўтарилаётган экан, бу каби илмий масканларнинг аҳамияти ҳам ортиб бораверади. Зотан, уларда сақланаётган ўсимликлар фонди бебаҳо бойликдир.

Дилшод УЛУҒМУРОДОВ,

“Янги Ўзбекистон” мухбири