Shu jumladan, kinorejissyor (postanovkachi rejissyor) film g‘oyasini yaxlit asar sifatida ro‘yobga chiqaruvchi bosh ijodiy rahbardir. O‘zbekiston qonunchiligiga muvofiq, kinofilm (audiovizual asar) mualliflari tarkibiga aynan rejissyor ham kiritilgan bo‘lib, ular ssenariy muallifi, maxsus musiqa bastakori, operator va rassom bilan bir qatorda hammuallif hisoblanadi. Bu shuni anglatadiki, rejissyor filmning muallifi sifatida huquqiy maqomga ega va film ustida amalga oshiriladigan ijodiy jarayonning bosh subyektidir.

Rejissyorning film yaratilishidagi vazifalari keng qamrovli va mas’uliyatlidir. U ssenariyni talqin qiladi, aktyorlar va ijodiy jamoani boshqaradi, sahnalashtirish yechimlarini tanlaydi hamda suratga olish jarayonini umumiy badiiy niyatga muvofiq muvofiqlashtiradi. Shuning uchun ham kinorejissyor filmning asosiy muallifi sifatida e’tirof etilib, film mazmuni va badiiy sifati uchun javobgar shaxs sanaladi. Ko‘plab mamlakatlar kinematografiyasida “mualliflik kinosi” tushunchasi aynan rejissyor nomi bilan bog‘lanadi, bu esa rejissyor ijodiy shaxsining filmga ta’sirini va uning asardagi markaziy o‘rnini tasdiqlaydi.

Muallif sifatida kinorejissyor shaxsiy nomulkiy (begonalashtirilmaydigan) mualliflik huquqlariga ega. Mutlaq huquqlar tushunchasi muallifning shaxsiy nomulkiy huquqlarini anglatib, bu huquqlar muallifga umrbod (hatto undan keyin ham) tegishli bo‘lib qoladi va boshqa shaxslarga o‘tkazilishi yoki voz kechilishi mumkin emas. O‘zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligida muallifning quyidagi shaxsiy nomulkiy huquqlari mustahkamlab qo‘yilgan:

  • Mualliflik huquqi (asar muallifi ekanligi huquqi) – asar muallifi deb tan olinishi va uning nomi ko‘rsatilishi huquqi. Rejissyor o‘z yaratgan filmiga nisbatan mualliflik maqomini da’vo qilishga va barcha nusxalarda o‘z nomini (yoki xohishiga ko‘ra taxallusni) ko‘rsatishga haqlidir.
  • Muallif nomi (ismi) huquqi – asarni o‘z nomi bilan, taxallus bilan yoki umuman muallif nomini ko‘rsatmasdan (anonim) e’lon qilish huquqi. Kinorejissyor odatda film titrlarida o‘z nomini ko‘rsatadi; agar istasa, taxallusdan foydalanishi yoki ba’zi hollarda nomini olib tashlashni talab qilishi mumkin.
  • Asarni e’lon qilish (oshkor qilish) huquqi – asarni omma oldiga ilk bor chiqishiga rozilik berish yoki rad etish huquqi (shu jumladan, asarni e’lon qilmaslik va oldingi rozilikni bekor qilish huquqi). Rejissyor filmning birinchi namoyish etilishiga (prokatga chiqarilishiga) rozilik berish yoki muayyan sharoitlarda uni to‘xtatish imkoniyatiga ega.
  • Asar daxlsizligi huquqi (sha’n va qadr-qimmatni himoya qilish huquqi) – asarning butunligini saqlash, uni har qanday buzib ko‘rsatish, tahrif etish yoki o‘zgartirishga yo‘l qo‘ymaslik huquqi. Rejissyor film mazmuniga uning roziligisiz kiritilgan o‘zgartirish yoki montaj tufayli asarning badiiy qadr-qiymati pasayishiga yoki muallif obro‘siga putur yetkazilishiga qarshi chiqish huquqiga ega.

Yuqoridagi mutlaq huquqlar kinorejissyor uchun film muallifi sifatida muhim kafolat bo‘lib, ular muallifning ijodiy manfaatlarini himoya qiladi. Masalan, agar kimdir rejissyorning ruxsatisiz uning filmini tahrir qilsa yoki noto‘g‘ri tarzda taqdim etsa, rejissyor uni to‘xtatish yoki tuzatish talabi bilan chiqishi mumkin. Fuqarolik kodeksining 1035-moddasiga ko‘ra, muallif o‘zining mulkiy huquqlarini boshqalarga topshirgan taqdirda ham, uning begonalashtirib bo‘lmaydigan shaxsiy (mutlaq) huquqlari cheklanmaydi va saqlanib qoladi. Demak, rejissyor o‘z filmi ustidan mulkiy huquqlarini prodyuserga bergan bo‘lsa-da, uning mualliflik nomi, asar daxlsizligi kabi huquqlari o‘zida qolaveradi va bunday huquqlaridan voz kechishga majbur etib bo‘lmaydi.

Film ishlab chiqarish jarayonida rejissyor bilan prodyuser (yoki kinostudiya) o‘rtasida maxsus mualliflik shartnomasi yoki buyurtma shartnomasi tuziladi. Ushbu shartnomada rejissyorning film yaratish bo‘yicha huquq va majburiyatlari, shuningdek, filmga doir mulkiy huquqlarning prodyuserga o‘tish shartlari belgilab qo‘yiladi. O‘zbekiston amaliyotida qonunchilikda mualliflik shartnomalarining aniq mazmuni batafsil tartibga solinmagan, shartnoma shartlari tomonlarning o‘zaro kelishuviga ko‘ra belgilanadi. Shu bois, taraflar shartnoma tuzishda fuqarolik-huquqiy prinsiplar va mavjud odatiy amaliyotga tayangan holda harakat qilishadi.

Mualliflik shartnomasida quyidagi asosiy shartlarni keltirish odatiy holdir:

  • Asar predmeti: Rejissyor ishlab chiqayotgan film (yoki audiovizual asar)ning aniq nomi va tavsifi ko‘rsatiladi. Bu shart rejissyor qaysi asar ustida ishlayotgani va qaysi asarga nisbatan huquqlar o‘tayotganini belgilaydi.
  • Mulkiy huquqlarning turlari: Rejissyor filmga doir qaysi mulkiy huquqlarni prodyuserga berishini aniq belgilash zarur (masalan, nusxa ko‘paytirish, tarqatish, omma oldida namoyish etish, teleefirga uzatish va h.k.). Shartnomada aniq ko‘rsatilmagan huquqlar berilmagan deb hisoblanadi.
  • Eksklyuzivlik darajasi: Rejissyor o‘tkazayotgan huquqlar eksklyuziv (faqat prodyuserga tegishli) yoki noeksklyuziv (rejissyor o‘zi ham foydalanishi mumkin) ekani belgilanadi. Odatda, prodyuser filmdan tijorat maqsadida to‘liq foydalanishi uchun eksklyuziv huquqlar talab etiladi. Agar shartnomada boshqacha ko‘rsatilmasa, O‘zbekiston qonunchiligi bo‘yicha o‘tkazilayotgan huquqlar noeksklyuziv hisoblanadi.
  • Muddat: Mualliflik huquqlarining prodyuserga o‘tish muddati ko‘rsatiladi. Bu filmni necha yil davomida ishlatish huquqi berilishini belgilaydi
  • Hudud: Film huquqlari qaysi hududlarda (mamlakat ichida yoki xalqaro miqyosda) tatbiq etilishi ko‘rsatiladi. Masalan, faqat O‘zbekiston hududi, MDH mamlakatlari yoki butun dunyo miqyosida. Shartnomada hudud ko‘rsatilmasa, odatda huquqlar faqat O‘zbekiston hududi bilan cheklanadi.
  • Mualliflik haqi (Gonorar va to‘lovlar): Rejissyor mehnati va huquqlari uchun to‘lanadigan haq miqdori va usuli belgilanadi. Bu bir martalik gonorar, foydadan ulush yoki royalti ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Ko‘p hollarda O‘zbekiston kinoindustriyasida rejissyorlarga bir martalik gonorar yoki belgilangan maosh to‘lanadi; ammo xalqaro amaliyotda muvaffaqiyatli filmlar uchun rejissyorlarga foyda ulushi (royalty) to‘lash ham uchraydi.
  • Filmni topshirish muddati, rejissyorning ijodiy erkinligi doirasi (masalan, yakuniy montaj huquqi), taraflarning javobgarligi, fors-major holatlar va boshqalar ham shartnomada kelishib olinadi. Shuningdek, rejissyor o‘z huquqlarini uchinchi shaxslarga o'tkazmaslik majburiyati kabi punktlar qo‘shilishi mumkin. Shartnoma yozma shaklda tuzilishi va taraflar imzolari bilan tasdiqlanishi lozim.

Mazkur sohada O‘zbekiston uchun xalqaro tajribadan o‘rganish lozim bo‘lgan jihatlar mavjud. Xususan, kelgusida film mualliflari, jumladan rejissyorlarning royalti tarzidagi foyda ulushlarini qonuniy tartibga solish, ularning asarlari nojo‘ya tarzda o‘zgartirilishining oldini oluvchi normalarni kuchaytirish foydali bo‘lishi mumkin. Shuningdek, milliy kinoinstitutlarda rejissyorlarning ijodiy erkinligini va huquqlarini hurmat qilish muhitini shakllantirish, shartnomalarda ularning manfaatlarini muvozanatlash amaliyotini joriy etish zarur.

Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, kinorejissyorlarning mutlaq mualliflik huquqlarini ta’minlash – bu nafaqat muallifning shaxsiy manfaatini himoya qilish, balki umuman olganda milliy kinematografiya rivojiga xizmat qiluvchi omildir. Rejissyor o‘zining mualliflik huquqlari himoyalanganini his qilsa, u yanada erkin va ijodiy ishlaydi, bu esa sifatli va original filmlarning yaratilishiga olib keladi. Shu bois, O‘zbekiston va dunyo tajribasi misolida ko‘rilganidek, kinorejissyorlarning huquqiy holatini mustahkamlash masalasi dolzarbligicha qolmoqda va bu borada milliy qonunchilik hamda amaliyotni takomillashtirish bo‘yicha izchil ishlar olib borilishi lozim.

Iroda Yakubova,
Toshkent davlat yuridik universiteti
“Intellektual mulk huquqi” kafedrasi professori v.b.,
yuridik fanlari doktori (DSc)