Asosiy maqsad kasbiy va oliy taʼlim muassasalari bitiruvchilarini xalqaro standartlarga javob bera oladigan, raqo­batbardosh, yuqori malakali mutaxassislar sifatida tarbiyalashdir. Butun dunyo boʻylab oliy taʼlim muassasalarining asosiy maq­sad va masʼuliyatlaridan biri bitiruvchilar­ni asosiy koʻnikma va malakalar bilan taʼ­minlab, ularni mehnat bozoriga tayyorlash. Ish beruvchilarning yangi STEM bitiruv­chilariga talabi ortib borgan sayin biti­ruvchilarning malaka talablarini yaxshiroq tushunishga ehtiyoj ham koʻpaydi. Endilikda faqat ilmiy darajalar yetarli emas, chunki ish beruvchilar globallashuv davri talabla­riga javob berish va kompaniyalari raqo­batbardoshligini taʼminlash uchun umumiy koʻnikmalarga ega boʻlgan salohiyatli STEM bitiruvchilariga muhtoj.

Jahon tajribasiga koʻra, shaxsning muvaf­faqiyatli faoliyati va jamiyat taraqqiyotining asosi zamonaviy koʻnikmalarga ega boʻlishdir. Biroq tez rivojlanayotgan iqtisodiyot sharoitida ish beruvchilarning talablariga javob berish tobora murakkablashmoqda. Misol uchun, Oʻzbekistondagi ish beruvchilar, avvalo, boʻla­jak xodimlardan ijodiy fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish va keng dunyoqarash kabi koʻ­nikmalarga ega boʻlishni talab qiladi. Bu esa, oʻz navbatida, doimiy ravishda malaka oshi­rishni taqozo etadi.

Zamonaviy kasblar va ish oʻrinlari odatda bitta emas, balki oʻzaro bogʻliq bir necha vazi­fani hal qilishni nazarda tutadi va xodimdan tegishli koʻnikmalar majmuasini talab qi­ladi. Agar X turdagi koʻnikma boʻlmasa, hatto yaxshi rivojlangan Y turdagi koʻnikmalar ham talab qilinmaydi va oʻz qiymatini yoʻqotadi. Misol uchun, kasbiy jihatdan malakali, ammo ijtimoiy va kognitiv koʻnikmalari (muloqot­ga kirishuvchanlik, jamoada ishlash qobiliyati, yangi tajribalarga ochiqlik, hissiy barqaror­lik va boshqalar) zaif boʻlgan muhandis ish beruvchi uchun faqat cheklangan ahamiyatga ega boʻlishi mumkin.

Hozirgi vaqtda ishlab chiqarishdan xizmat koʻrsatishga yoʻnaltirilgan iqtisodiyotga tez oʻtish ish beruvchilar tomonidan talab qilina­digan koʻnikmalar va mehnat bozorida mavjud boʻlganlar oʻrtasidagi nomuvofiqlikka olib keldi. Malakalar nomuvofiqligi bitiruv­chilarning oliy taʼlim muassasalarida oʻqish orqali olgan bilimlari va mehnat bozorida talab qilinadigan haqiqiy koʻnikmalar oʻrta­sidagi farqdir. Bu umumiy mehnat talabi va umumiy mehnat taklifi oʻrtasidagi tafovutni bildiradi. Koʻnikmalarning umumiy nomuvo­fiqligi mahorat boʻshliqlari va mahorat yetish­masligi bilan bogʻliq. Mahorat boʻshliqlari esa ish beruvchi ishchilar oʻzlarining hozirgi rolini muvaffaqiyatli bajarish uchun yetarli vakolatlarga ega emas deb hisoblanadigan ho­latlardir. Bu mavjud ishchi kuchi korxonalar tomonidan talab qilinadigan koʻnikmalarga ega boʻlmaganida yoki korxonalar ishchilar ega boʻlgan koʻnikmalardan muqobil foydalana ol­maganida yuzaga keladi.

Kuzatuvlar bitiruvchilarning malakalari va qobiliyatlari hamda butun dunyo boʻylab ish muhitining talablari va takliflari oʻrta­sidagi tafovutning kengayishi bilan bogʻliq tashvish ortib borayotganini koʻrsatadi. Bun­day nomuvofiqlik ishsizlik va toʻliq ish­sizlikni keltirib chiqaradigan, ishlab chiqa­rish quvvatlariga toʻsqinlik qilishi mumkin boʻlgan mehnat bozoridagi samarasizlikning muhim manbai hisoblanadi. U bir ishchiga toʻgʻri keladigan ishlab chiqarishning kamay­ishi tufayli unumdorlikka zarar yetkazadi, oʻrtacha mehnat xarajatlarini oshiradi, qatʼiy darajadagi rentabellik, korxonalarning in­novatsiyalar kiritish hamda oʻzgaruvchan bozor sharoitlariga moslashish xususiyatiga taʼsir etadi. Makroiqtisodiy darajada esa iqtiso­diy oʻsish, raqobatbardoshlik va innovatsion salohiyatga toʻsqinlik qiladi.

Oliy oʻquv yurtlari bitiruvchilarni yuqori samaradorlikka va mehnat bozorida muvaf­faqiyatli boʻlishga tayyorlashga, auditoriyada oʻrganilgan saboqlarning kelajakdagi marta­ba imkoniyatlari bilan qanday bogʻliqligini tushunishga yordam berishga vakolatlidir. Ular ish beruvchilarga oʻz tashkilotlarining joriy va kelajakdagi faoliyati uchun isteʼdodlarni tanlash imkoniyatini berish, shuningdek, oʻz oʻquv dasturlariga malaka va koʻnikmalar stan­dartlarini integratsiya qilish hamda yaratish vakolatiga ega. Ish beruvchilarni kursni loyihalash va topshirishga jalb qilish, kurs mazmunining dolzarbligi haqida fikr bildi­rish, talabalar loyihalari uchun materiallar va gʻoyalar bilan taʼminlash, tashqi mutaxas­sislarning maʼruzalarini kiritish kabilar muhim. Shuningdek, talabalarning hayotiy va­ziyatlarda koʻnikmalarini qoʻllash imkoniyatiga ega boʻlishlari uchun innovatsion oʻqitish usul­larini qoʻllash va haqiqiy baholashni amalga oshirish ham oliy oʻquv yurtlarining vakolat­lariga kiradi. Oliy taʼlim hozirgi ish joyining doimiy oʻzgaruvchan va murakkab ehtiyoj­lariga javob bera oladigan yuqori malakali bitiruvchilarni shakllantirishi kerak. Biti­ruvchilarning oʻqish davomida olgan koʻnikma va malakalari mehnat bozori ehtiyojlariga mos keladimi yoki yoʻqligini baholash uchun STEM taʼlim dasturlari ish joyida talab qi­linadigan koʻnikmalarni qamrab olishi lozim. Olimlar mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojiga mazmunli hissa qoʻshishi uchun oliy taʼlimning kengayishi bozor talabiga mos kelishi kerakligini taʼkidlaydilar. Oliy oʻquv yurtlari va mehnat bozori/ish beruvchilar oʻrtasidagi mustahkam va yaqin munosabatlar kasbiy va akademik taʼlim oʻrtasidagi sunʼiy boʻlinishni bartaraf etishga, ish va oʻrganishni osonlik bilan birlashtiradigan ekotizimni yaratishga yordam beradi. Bu komponentlarning hamkorlik va biznes modellariga aylanishini tushunishga hissa qoʻshadi deb ishoniladi. Ish­chilar odatiy boʻlmagan muammolarni hal qi­lishi va murakkab muloqotga taalluqli boʻlgan kognitiv hamda ijtimoiy koʻnikmalarga ega boʻlishi kutiladi.

Oliy taʼlim muassasalari soni, oʻqishga qa­bul qilish va bitiruvchilar soni ortib borayot­ganiga qaramay, Oʻzbekistondagi mehnat bozori cheklangan miqdordagi bitiruvchilarni oʻzlashti­rishda davom etmoqda, shu bilan birga, har yili minglab odamlar ishsiz qolmoqda. Oliy taʼlim sifati, dolzarbligi va oliy taʼlim bitiruvchi­lari koʻrsatkichlari hamda mehnat bozoriga boʻl­gan ehtiyoj oʻrtasidagi nomuvofiqlik muammo boʻlib qolmoqda. Mamlakatni tubdan rivojlantirish uchun malakali kadrlar yetishtirish dolzarb boʻlib turibdi. Xuddi shunday, turli hududlardagi ish beruvchilar tomonidan talab qilinadigan qobiliyat yetishmasligi, texnik va boshqa koʻnikmalar sayozligi haqida shikoyatlar mavjud, bu esa mamlakatdagi oliy taʼlim biti­ruvchilarining mehnat samaradorligi darajasi yetarli emasligini koʻrsatadi.

Mamlakatimizdagi oliy taʼlim tashki­lotlari bitiruvchilarini ish bilan taʼmin­lashning hozirgi surʼatlarini oshirish uchun mehnat bozoridagi malaka ehtiyojlari va oliy taʼlim malaka talablaridagi mavjud boʻlgan baʼzi bilim boʻshliqlarini toʻldi­rish zarur. Bunda ish beruvchilarning malaka ehtiyojlarini tez surʼatda baholash va oliy taʼlim dasturlarini ishlab chiqishda ular­ning ehtiyojlarini hisobga olish muhimdir. U milliy va xalqaro universitetlar, talaba­lar, ish beruvchilar, siyosatchilar va ish bilan taʼminlanganlik bilan bogʻliq manfaatdor tomonlarga joriy dinamik texnologik davr­da talab qilinadigan koʻnikmalarni tanqidiy baholash va aniqlashda hamda oliy taʼlim va bandlikning ortib borayotgan xalqarolashuvi­da ularning hamkorlikdagi saʼy-harakatlari­ni kuchaytiruvchi siyosatlarni ishlab chiqish, amalga oshirish hamda baholashda yordam bera­di. Davlat universitetlarida muhandislik fanlari boʻyicha oʻsib borayotgan qabul va bi­tiruv koʻrsatkichlariga manfaatdor tomonlar­ning ehtiyojlariga asoslangan milliy kom­petensiya va koʻnikmalarini ishlab chiqishni ragʻbatlantiradi. Bu, oʻz navbatida, oliy taʼ­lim va ish beruvchilarga bitiruv malakalarini ish beruvchilarning malaka ehtiyojlari bilan moslashtirish muammolarini hal qilishga koʻ­maklashadi.

Botir USMONOV,

texnika fanlari doktori,

professor