Bu, birinchi navbatda, milliy repertuarni targʼib qilish boʼyicha agentlik faoliyati, milliy madaniyatni moliyaviy qoʼllab-quvvatlash turli shakllarda boʼlishi mumkin (tanlovlar tashkil etish, grantlar tashkil etish va boshqalar). Ushbu turdagi ish ularning faoliyatining asosiy maqsadi - mualliflik huquqini jamoaviy boshqarish bilan zid kelmaydi, deb aytiladi. Bunday holda, xarajatlar undirilgan mukofot hisobiga emas, balki asarni targʼib qilishdan manfaatdor boʼlgan mualliflik huquqi egalarining komissiyalari yoki boshqa resurslar (masalan, xususiy yoki davlat subsidiyalari) hisobidan toʼlanadi.
Oʼzbekiston Respublikasi huquqlarni jamoaviy boshqarish tashkilotlari tijorat faoliyati bilan shugʼullanishga haqli emas. Amaldagi qonunchilikning ushbu qoidasi hech qanday istisnolarga yoʼl qoʼymaydi. Jamoaviy boshqaruv tashkilotining asosiy funktsiyalari tijorat faoliyat bilan bevosita bogʼliq boʼlsa ham, u bunday faoliyatni amalga oshirishga haqli emas.
Huquq – oʼz normalarida allaqachon shakllangan ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlaydi va ularni tartibga solishning samarali vositasi boʼlib xizmat qilishi kerak. Dunyoning koʼpgina jamiyatlari huquqiy tizimlar va davlatlarning siyosiy va iqtisodiy tuzilishidagi farqli jihatlariga qaramay, “kengaytirilgan” jamoaviy boshqarish sxemasi boʼyicha ishlaydi. Mualliflik huquqi egalarining va insoniyat madaniyatining muhim tarkibiy qismi boʼlgan asarlardan foydalanishni istagan shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish uchun qonun mualliflik jamiyatlariga ushbu mualliflarning asarlaridan foydalanishga ruxsat berish huquqini beradi.
Mualliflik huquqi va turdosh huquqlarni jamoaviy boshqarish boʼyicha BIMT tavsiyalarida (259-band) aytilishicha, “agar jamoaviy boshqaruv tashkilotlariga umumiy (keng doirali) litsenziyalar berish huquqi berilmasa, jamoaviy boshqaruv tizimi buziladi va ular butun repertuarlariga tegishli boʼlgan asarlarni alohida-alohida tasdiqlashlari va har bir huquq egalaridan u uchun roziligini olishlari shart boʼlib qoladi, eng qiyini ushbu tashkilotlar muayyan mualliflik huquqi egalaridan muayyan asarlarga boʼlgan huquqlarni boshqarish vakolatini olganligi haqida qonuniy asoslarni isbotlab berishga majbur boʼlib qolishadi”.
Huquq egasi va tashkilot oʼrtasidagi munosabatlar qanday shakllanishi kerakligi haqida bir nechta fikrlar mavjud. Bu qarashlar hozirda jahon mualliflik jamiyatlari faoliyat yuritadigan haqiqiy huquqiy yoʼnalishlardir. Ushbu masalaga batafsil toʼxtalib oʼtib, toʼplangan jahon tajribasini tahlil qilishga, shuningdek, mamlakatimizda amaldagi qonunchilikni hisobga olgan holda, huquqlarni jamoaviy boshqarish boʼyicha Oʼzbekiston mualliflik jamoaviy tashkilotlarining rivojlanishi qanday yoʼl bilan borayotganini aniqlashga harakat qilamiz.
Jamoaviy boshqaruvlar mualliflik huquqi bilan himoyalangan asarlardan foydalanishga ruxsat olish va mukofot pullarini yigʼish va tarqatishning samarali tizimini oʼrnatish orqali bunday materialdan muayyan foydalanish uchun tegishli toʼlovlar yoki toʼlovlarni toʼlash mexanizmini taqdim etadi. Tanlangan jamoaviy boshqaruvlar ijtimoiy, madaniy va reklama xizmatlarini taqdim etadilar.
Mualliflik huquqi mulkini jamoaviy boshqarishda ishtirok etuvchi tashkilotlarning huquqiy shakllari va ularning maqomi turli davlatlarda farq qiladi. Bu xilma-xillik milliy qonunchilikning oʼziga xos xususiyatlari, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy shart-sharoitlari, tashkilotning rivojlanish darajasi, mavjud boʼlish muddati bilan bogʼliq. Bu masalalar Belgiya, Ispaniya, Frantsiya, Italiya, Buyuk Britaniya, Shveytsariya, Germaniya qonunlarida va dunyoning bir qator boshqa davlatlarining qonun hujjatlarida oʼz aksini topgan.
Tashkilotlarni yaratish va faoliyatida mavjud boʼlgan baʼzi tendentsiyalar haqida gapirish mumkin. Mualliflik huquqlarini jamoaviy boshqarish nodavlat notijorat tashkilotlarining foyda olish maqsadini koʼzlamagan huquqlarni jamoaviy boshqarish boʼyicha faoliyati tufayli yuzaga kelgan va rivojlanmoqda. Nodavlat notijorat tashkilotlari oʼzlari boshqarishi kerak boʼlgan huquqlarning tabiatiga eng mos keladi, deb ishoniladi, chunki ular odatda individual huquq egalarining shaxsiy huquqlari bilan shugʼullanadilar, shuningdek, jamoaviy boshqaruv predmetini ham hisobga oladilar.
Bir qator mamlakatlarda huquqlarni boshqaruvchi tashkilotning tijorat faoliyatini amalga oshira olmasligi toʼgʼrisidagi qoida amaldagi qonun hujjatlarida toʼgʼridan-toʼgʼri qayd etilgan (masalan, Oʼzbekiston Respublikasining “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar toʼgʼrisida”gi Qonunining 56-moddasi 2-bandi).
Dunyoning koʼpgina mamlakatlarida nodavlat tashkilotlarda mualliflar birlashmalarining eng maqbul huquqiy shakli biznes sheriklik hisoblanadi. Ushbu shakl Frantsiyada SACD va SACEM tuzilganda qabul qilingan va 1985 yil 3 iyuldagi Qonuni bilan mustahkamlangan. Uning 38-moddasining 1-bandida “mualliflar, ijrochilar, fonogrammalar va videogrammalar ishlab chiqaruvchilarning huquqlaridan foydalanganlik uchun haq undirish va taqsimlash bilan shugʼullanuvchi jamiyatlar xoʼjalik shirkatlari shaklida tuzilsin”, deyilgan.
Lotin Аmerikasining turli mamlakatlarida xoʼjalik sheriklik modeli qabul qilingan, unda jamoaviy boshqaruv tashkilotlari nodavlat tashkiloti deb hisoblanadi (masalan, Аrgentinada - ARGENTORES va SADAIC, Braziliyada - UBC).
Biroq, xoʼjalik sheriklik shakli barcha tashkilotlar tomonidan mualliflik huquqini jamoaviy boshqarish uchun qoʼllanilmaydi, chunki bu tashkiliy-huquqiy shakl barcha mamlakatlarning qonunchiligida mavjud emas. 30 yildan ortiq vaqt davomida SUISA (Shveytsariya) mualliflik kompaniyasining bosh direktori boʼlib ishlagan Ulrich Uchtenhagen bunday hollarda jamoaviy boshqaruv tashkilotlariga kooperativning huquqiy shaklini berishni taklif qiladi, chunki uning fikricha, aynan shu turdagi tashkilot mualliflarning, shuningdek nashriyotlarning jamoaviy boshqaruv tashkilotida ishtirok etishini eng yaxshi taʼminlaydi[16].
Belgiya, Norvegiya va Shveytsariyadagi jamoaviy boshqaruv tashkilotlari kooperativ shaklni oldi; Аrgentinada ARGENTORES va SADAIC ikkala xoʼjalik shirkati va oʼzaro yordam jamiyatlari hisoblanadi.
Boshqa turdagi jamoaviy boshqaruv tashkilotlari anglo-sakson huquqiy anʼanaga ega mamlakatlarda mavjud. Mualliflik huquqi jamiyati ACUM (Isroil) aktsiyadorlik jamiyati va Buyuk Britaniya Mualliflik huquqi boshqarmasi (PRS) masʼuliyati cheklangan jamiyatidir.
1939 yilda tashkil etilgan BMI (Broadcast Musik Inc.) oʼziga xos xususiyatga ega boʼlib, ijro huquqlari boʼyicha yagona organ boʼlib, kapitali uning musiqiy repertuarining asosiy foydalanuvchilari boʼlgan radioeshittirish tashkilotlariga toʼliq tegishlidir. 1969 yilda BMIning oʼsha paytdagi vitse-prezidenti kompaniyaning kapitali teleradiokompaniyalarga bir aktsiya uchun 5 dollarga obuna boʼlganligini yozgan va bu kompaniya oʼzining raqobatbardoshligini zaiflashtirish uchun nazoratni egallashni xohlaydigan shaxslar qoʼliga tushmaslik uchun hech qachon dividend toʼlamasligini va aktsiyalarni sotish maʼlum cheklovlar bilan birga boʼlishini nazarda tutgan. Darhaqiqat, BMI hech qachon dividend toʼlamagan. Ushbu kompaniyaning aktsiyalari hali ham 5 dollarga baholanmoqda va 500 ga yaqin aktsiyadorlar hech qanday maxsus imtiyozlardan foydalanmagan; ularning aksariyati teleradioeshittirish tashkilotlari xodimlari (faol yoki nafaqadagi) yoki ularning barcha ulushlarini depozitga qoʼygan merosxoʼrlaridir.
Braziliya davlatining “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar toʼgʼrisida”gi Qonunining 97-moddasi 1-qismida berilishicha, “Ushbu moddaning amal qilish doirasiga kiruvchi uyushmalar ushbu Qonun qoidalariga muvofiq jamoat manfaatlarini nazarda tutuvchi faoliyatni amalga oshiradilar va oʼzlarining ijtimoiy funktsiyalarini bajaradilar”.
Xitoy Xalq Respublikasining qonunchiligida esa, huquq egasining oʼzi tomonidan samarali amalga oshirilishi qiyinchiliklar bilan bogʼliq boʼlgan huquqlar, xususan, mualliflik huquqi toʼgʼrisidagi qonunda nazarda tutilgan ommaviy ijro, namoyish etish, efirga uzatish, ijaraga berish, axborot tarmogʼi orqali ommaviy tarqatish va koʼpaytirish huquqlari mualliflik huquqini jamoaviy boshqaruviga oʼtkazilishi mumkin".
Meksika davlatining 2016 yil “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar toʼgʼrisida”gi Qonunining 116-moddasiga binoan, “Jamoaviy boshqaruv jamiyati – bu qonunga muvofiq milliy va xorijiy mualliflar va turdosh huquqlar egalarini himoya qilish, shuningdek mualliflik huquqidan yoki turdosh huquqlardan foydalanganlik uchun ularning foydasiga olingan haqlarni undirish va taqsimlash maqsadida tashkil etilgan notijorat yuridik shaxs".
Koreya Respublikasining 2016 yildan boshlab "Mualliflik huquqi toʼgʼrisida" Federal qonunining 192-moddasiga binoan, "Mualliflik huquqini boshqarish xizmati" atamasi ishlatiladi, yaʼni mulkiy mualliflik huquqi egasi nomidan huquqlarni, masalan, nashr qilish, chop etish huquqlari va turdosh huquqlarga boʼlgan mutlaq huquqni yoki ishlab chiquvchilar bilan bir xil huquqlarga ega boʼlgan va boshqarishga vakolatli boʼlgan bosh agent yoki tashkilotni anglatadi”.
Yevropa mamlakatlarida jamoa boshqaruvi tashkilotlari asosan nodavlat tashkiloti boʼlib, davlat hokimiyati organlari nazorati ostida faoliyat koʼrsatishiga qaramay, ularning bir qismi davlat ishtirokida, boshqalari esa yarim davlat xarakteriga ega.
Italiyaning mualliflik huquqi toʼgʼrisidagi qonunining 57-moddasi dramatik asarlar va musiqiy asarlarni ijro etishda mualliflik huquqini boshqarish Italiya Mualliflar va nashriyotchilar jamiyati (SIAE) zimmasiga yuklangan. Bu tashkilot nodavlat tashkilot hisoblanadi. Uni tuzishda davlat mablagʼlaridan foydalanilmagan. Jamiyat davlatdan yordam olmaydi. Tashkilot rahbariyatining aʼzolari uning aʼzolari orasidan uch yil muddatga saylanadi. Uning byudjeti va mablagʼlardan foydalanish toʼgʼrisidagi hisoboti Vazirlar Kengashi Prezidiumi tomonidan tasdiqlanadi.
Аmaldagi Oʼzbekiston qonunchiligi mualliflik huquqini jamoaviy boshqarish boʼyicha tashkilotlarning tashkiliy-huquqiy shakllarini belgilamaydi. Biroq, qonunchilikning mavjud qoidalarini tahlil qilish bizga maʼlum xulosalar chiqarish imkonini beradi. Birinchi navbatda, huquqlarni jamoaviy boshqarish tashkiloti alohida huquqiy layoqatga ega boʼlgan yuridik shaxs boʼlishi kerak, bu esa asosiy faoliyat turlaridan biri sifatida tadbirkorlik faoliyati bilan shugʼullanishga imkon bermaydi (Qonunning 56-moddasi).
Har qanday nodavlat notijorat tashkilot faoliyatining maqsadi, shu jumladan, jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini, boshqa demokratik qadriyatlarni himoya qilish, ijtimoiy, madaniy va maʼrifiy maqsadlarga erishish, maʼnaviy va boshqa nomoddiy ehtiyojlarni qondirish, xayriya faoliyatini amalga oshirish uchun hamda boshqa ijtimoiy foydali maqsadlarda tuziladi. ("Nodavlat notijorat tashkilotlari toʼgʼrisida" qonunining 2-moddasi 2-bandi).
Turli davlatlarning huquqlarini jamoaviy boshqarish tashkilotlarini shakllantirish tamoyillarini Respublikada rivojlanayotgan vaziyat bilan taqqoslashda mamlakatimizda jamoaviy tashkilotlarni yaratish va ularning faoliyatiga asosiy huquqiy yondashuvlar mavjud degan xulosaga kelishimizga mulkiy huquqlarni boshqarish eng rivojlangan jamoaviy boshqarish tizimiga ega boʼlgan Yevropa mamlakatlarida (Frantsiya, Germaniya, Shveytsariya va boshqalar) shakllangan vaziyat turtki boʼladi. Mamlakatimizda ham, Yevropa mamlakatlarida ham mualliflik huquqini jamoaviy boshqarish boʼyicha tashkilotlar, qoida tariqasida, aʼzolikka asoslangan, shuningdek, asosiy faoliyat turlaridan biri sifatida tijorat faoliyati bilan shugʼullanish huquqiga ega emas nodavlat tashkilotidir. Shu bilan birga, huquqlarni jamoaviy boshqarish boʼyicha huquqiy normalarni yaratishda qonunchilik Oʼzbekistondagi siyosiy, iqtisodiy va huquqiy xususiyatlarini ham hisobga olishi kerak.
Dunyoning koʼplab rivojlangan mamlakatlarida boʼlgani kabi mamlakatimizda ham hozirgi vaqtda davlat huquqlarni jamoaviy boshqarish tashkilotlarini shakllantirish va faoliyat yuritish jarayonida oʼz ishtirokini minimallashtirishga harakat qilmoqda. Oʼzbekistonda ularning shakllanishi jarayoni hali boshlangʼich bosqichda boʼlganligi sababli, ushbu tashkilotlar juda koʼp muammolarga duch kelishmoqda.
Koʼp sonli nizolar huquqlarni jamoaviy boshqarish tashkilotlarini davlat roʼyxatidan oʼtkazish jarayoni ustidan davlat tomonidan nazorat qilishning maxsus huquqiy mexanizmining yoʼqligi, shuningdek, huquq egalarining asarlardan foydalanishning bir sohasida va bir toifasiga nisbatan faoliyat yuritishida jamoaviy tashkilotlarning soni toʼgʼrisidagi masala aniq qonun hujjatlarida mustahkamlanmaganligi sababli yuzaga keladi. Afsuski, Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar toʼgʼrisidagi Qonunning 56-moddasi orqali qonun chiqaruvchi aslida dunyoda mavjud boʼlgan huquqlarni jamoaviy boshqarishning mumkin boʼlgan variantlarini sanab oʼtish bilan cheklanib qolgan, hamda jamoaviy boshqaruv tashkilotlariga oʼzlari uchun huquqlarni jamoaviy boshqarish variantlaridan birini tanlash imkoniyatini berdi. Shubhasiz, bunday tanlovni mualliflar jamiyatlarining shakllanish tendentsiyasini hisobga olgan holda hayot tajribasining oʼzi qilish kerak edi. Qonun qabul qilinganiga 15 yildan ortiq vaqt oʼtdi. Bu vaqt ichida huquqlarni jamoaviy boshqarish boʼyicha yangi tashkilotlar paydo boʼldi. Biroq, na mualliflar, na boshqa mualliflik huquqi egalari oʼzlarining mualliflik huquqlarini birgalikda boshqarishda ulardan hech qanday haqiqiy qiymatni olishmagan. Bugungi kunda ommaviy ijro, asarlarni televidenie (radio) eshittirish va kabel orqali (shu jumladan Internetda) uzatish, reprografik koʼpaytirish, moddiy asarlarni takrorlash sohasida ommaviy axborot vositalari va butun mamlakat boʼylab toʼplangan royalti yigʼish va tarqatish mexanizmiga ega boʼlgan mualliflik huquqini amalda boshqaradigan haqiqiy kuchli tashkilot mavjud emas. Mualliflik huquqi xizmatlarini jamoaviy boshqarish bozorida mavjud tashkilotlarning ish sifati adolatli tanqidga sabab boʼlmoqda va hali ham dunyoda mavjud mualliflik huquqi jamiyatlari (masalan, SACEM (Frantsiya)) faoliyat yuritadigan darajadan juda ham uzoqdir. Bugungi kunga jahon tajribasi shuni koʼrsatadiki, mualliflik huquqlarini jamoaviy boshqarish eng muvaffaqiyatlisi huquq egalarining bir toifasiga nisbatan asarlardan foydalanishning maʼlum bir sohasida bir tashkilot faoliyatining monopoliyasini oʼrnatish boʼladi.
Iroda Yakubova,
Toshkent davlat yuridik universiteti “Intellektual mulk huquqi”
kafedrasi dotsenti, DSc.
