Turli mualliflik shartnomalarining mazmuni bir-biridan farq qilishi mumkin (masalan, buyurtma shartnomasidagi huquq va majburiyatlar tayyor asarni foydalanish bo‘yicha shartnomadagidan farq qiladi), biroq ularning mazmunini umumiy ko‘rinishda ko‘rib chiqish mumkin. Amaldagi qonunchilik mualliflik shartnomalarining mazmunini bevosita tartibga solmaganligi sababli, bu masala tomonlar ixtiyoriga qoldirilgan. Shu sababli, tomonlarning huquq va majburiyatlarini belgilashda mualliflik shartnomalarini tuzish borasida shakllangan amaliyotga tayaniladi va bu amaliyot hozirgi kunda ham muvaffaqiyat bilan qo‘llanilmoqda.
Mualliflik shartnomasining tavsifi uchun eng muhim tushuncha — bu mualliflik shartnomasining muhim shartlari tushunchasidir. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga ko‘ra, quyidagi shartlar mualliflik shartnomasi uchun muhim hisoblanadi:
Birinchidan, mualliflik shartnomasida huquqlari o‘tkaziladigan asarlarning aniq ro‘yxati keltirilishi lozim.
Ikkinchi shart sifatida, mualliflik huquqi o‘tkazilayotgan asarlardan foydalanish uchun aniq mulkiy huquqlar va usullar ro‘yxati keltirilishi talab qilinadi. Mualliflik shartnomasida bevosita ko‘rsatilmagan huquqlar o‘tkazilmagan hisoblanadi.
Uchinchi shart esa mualliflik shartnomasi bo‘yicha o‘tkazilayotgan mulkiy huquqlarning xarakteriga tegishlidir. Mualliflik huquqi mutlaq yoki noodatiy (mutlaq bo‘lmagan) xarakterga ega bo‘lishi mumkin; agar shartnomada boshqacha ko‘rsatilmagan bo‘lsa, o‘tkazilayotgan huquqlar noodatiy hisoblanadi.
To‘rtinchi shart — asardan foydalanish huquqi o‘tkaziladigan muddatdir. Shartnomada asarni foydalanish muddati ko‘rsatilgan bo‘lsa, bu mualliflik huquqi amal qilishi davomida bo‘lishi mumkin (umumiy qoida bo‘yicha — muallif yoki hammualliflardan oxirgisi vafotidan keyin 70 yil), yoki boshqa muddat bo‘lishi mumkin. Agar mualliflik shartnomasida muddat ko‘rsatilmagan bo‘lsa, shartnoma tuzilgan kundan boshlab besh yil o‘tganidan so‘ng muallif shartnomani bekor qilishi mumkin, bunda huquq egasi olti oy oldin yozma ravishda ogohlantirilishi shart.
Beshinchi shart esa asar foydalanish huquqi o‘tkaziladigan hududga tegishli. Mualliflik shartnomasida ko‘rsatilgan hudud alohida davlat, bir necha davlatlar yoki butun dunyo bo‘lishi mumkin. Agar mualliflik shartnomasida hudud ko‘rsatilmagan bo‘lsa, shartnoma bo‘yicha o‘tkazilayotgan huquq O‘zbekiston Respublikasi hududi bilan cheklangan hisoblanadi.
Oltinchi shart huquqlarni o‘tkazish huquqini boshqalarga berish imkoniyatini ko‘rsatadi. Mutlaq huquqlarni boshqa shaxsga o‘tkazishning yagona asosi bu mualliflik shartnomasida bu imkoniyatning to‘g‘ridan-to‘g‘ri belgilanishidir. Agar shunday shart mavjud bo‘lmasa, huquq egasi mulkiy huquqlarni boshqa shaxslarga o‘tkaza olmaydi.
Ettinchi shart mualliflik shartnomasida belgilanadigan haq miqdorini nazarda tutadi; bu odatda asardan foydalanish turi uchun daromaddan foiz sifatida yoki belgilangan summa sifatida ko‘rsatilishi mumkin.
Mualliflik shartnomasi kuchga kirishi uchun belgilangan tartib, masalan, mualliflik huquqlarining kollektiv boshqaruv tashkilotidan chiqarilishi kabi, shartnomaning mazmuniga taalluqli bo‘lishi mumkin. Muallif o‘z huquqlarini amalga oshirishda uchinchi shaxslarga asarlardan muallifning roziligisiz va haq to‘lamasdan foydalanish imkonini beruvchi cheklovlar bilan to‘qnashishi mumkin.
Qonunchilikda mualliflik huquqiga ega asarlardan bepul foydalanishning quyidagi usullari belgilangan.
Shaxsiy maqsadlarda muallifning roziligisiz va unga haq to‘lamasdan asardan nusxa olish: ommaga e’lon qilingan asarni shaxsiy maqsadlarda muallifning roziligisiz va haq to‘lamasdan nusxalashga ruxsat etiladi.
Istisnolar: arxitektura ob’ektlari (binolar, inshootlar), ma’lumotlar bazalari, elektron hisoblash mashinalari (EHM) uchun dasturlar (ba’zi istisnolar bilan), kitoblar (to‘liq holda) va notali matnlarning nusxasini olish.
Muallifning roziligisiz va unga haq to‘lamasdan asardan foydalanish: quyidagi foydalanish turlarida muallif nomini ko‘rsatish majburiydir: ilmiy, tadqiqot, tanqidiy va axborot maqsadlarida asarlarning asl nusxasidan yoki tarjimasidan iqtibos keltirish; nashrlarda, radio va teleko‘rsatuvlarda, o‘quv xarakteridagi ovozli va videoyozuvlarda illyustratsiya sifatida foydalanish; gazetalarda chop etish, efirga uzatish, ilgari chop etilgan maqolalarni joriy iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va diniy masalalarda qayta nashr qilish; gazetalarda chop etish va efirda jonli uzatish uchun omma oldida aytilgan siyosiy nutqlar, murojaatlar, ma’ruzalar va shunga o‘xshash asarlarni nashr qilish; nogironlar uchun maxsus usullar (releflar va nuqtali shrift) yordamida asarlardan foydalanish, lekin foyda olish maqsadida emas.
Asarlardan nusxa olish usulida foydalanish: muallif nomini va asar manbaini ko‘rsatish sharti bilan foyda olish maqsadida emas, balki bitta nusxada nusxa olishga ruxsat etiladi; kutubxonalar va arxivlar tomonidan yo‘qolgan yoki shikastlangan nusxalarni tiklash va almashtirish uchun; jismoniy shaxslarning o‘quv va tadqiqot maqsadlaridagi so‘rovlariga binoan alohida maqolalar va kichik hajmdagi asarlarni kutubxonalar va arxivlar tomonidan qayta chiqarish; ta’lim muassasalarida auditoriya mashg‘ulotlari uchun kichik hajmdagi maqola va asarlarni qayta chiqarish.
Ochiq joylarda doimiy ravishda joylashgan asarlardan bepul foydalanish: ommaga ochiq joylarda (muzeylar, ko‘rgazmalar) joylashgan asarlar haqida gap ketganda, ularni foyda olish maqsadida bo‘lmagan holda erkin nusxalash va efirga uzatishga ruxsat etiladi.
Jamoat oldida musiqiy asarlarni ijro etish: musiqiy asarlarni rasmiy va diniy marosimlar hamda dafn marosimlarida ma’lum miqdorda bepul ijro etishga ruxsat beriladi.
Mualliflik shartnomasining yozma shakli fuqarolik qonunchiligi normalarida ko‘rsatilgan shartga ko‘ra majburiydir.
Mualliflik shartnomasi bo‘yicha mulkiy mualliflik huquqlarini o‘tkazish vakolatiga ega shaxslar – bu mualliflar va boshqa huquq egalari hisoblanadi:
– mualliflar, lekin faqat o‘sha huquqlar eksklyuziv asosda uchinchi shaxslarga berilmagan bo‘lsa. Hammualliflik mavjud bo‘lganda, har bir hammuallif bilan alohida mualliflik shartnomasi tuzish yoki barcha hammualliflar bilan yagona mualliflik shartnomasini tuzish kerak. Bahslar yuzaga kelgan taqdirda ular sud orqali hal qilinadi.
– mualliflarning merosxo‘rlari, lekin faqat tegishli huquqlar ilgari mualliflar yoki ularning merosxo‘rlari tomonidan uchinchi shaxslarga mutlaq asosda berilmagan bo‘lsa. Merosxo‘rlarga mulkiy mualliflik huquqlariga egalik huquqini tasdiqlovchi hujjat Meros huquqi guvohnomasidir (qonun yoki vasiyatnoma bo‘yicha). Bu hujjatlarda merosxo‘rlarga muallifning barcha yoki ba’zi asarlariga bo‘lgan mulkiy mualliflik huquqlari o‘tganligi yoki barcha meros, jumladan, mualliflik huquqlari yoki meros ulushi o‘tganligi ko‘rsatilishi kerak (agar merosxo‘rlar o‘rtasida meros taqsimlanmagan bo‘lsa). Agar bir nechta merosxo‘rlar mavjud bo‘lsa, ularning barchasi bilan shartnoma tuzish zarur.
– boshqa huquq egalari — yuridik va jismoniy shaxslar, muayyan huquqlar bo‘yicha mualliflik shartnomasi asosida yoki qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa asoslar bo‘yicha huquqlarga ega bo‘lgan shaxslar. Ushbu guruhdagi shaxslardan mulkiy mualliflik huquqlarini sotib olayotganda, bu shaxslarning ushbu huquqlarga egalik asosini tahlil qilish kerak.
Shunday qilib, quyidagi xulosalar chiqarilishi mumkin: mualliflik shartnomasi, xuddi boshqa har qanday fuqarolik-huquqiy shartnoma kabi, muallif va buyurtmachi o‘rtasidagi huquq va majburiyatlar majmuasiga asoslanadi.
Shuningdek, “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi Qonunga binoan, agar asarni nashr etish yoki undan boshqacha tarzda foydalanish haqidagi mualliflik shartnomasida haq to‘lash qat'iy summa tarzida belgilansa, shartnomada asarning eng ko‘p adadi belgilab qo‘yilishi shart. Mualliflik shartnomasi bo‘yicha o‘tkazilgan huquqlar bunday shartnomada bevosita nazarda tutilgan taqdirdagina boshqa shaxslarga to‘liq yoki qisman o‘tkazilishi mumkin. Mualliflik shartnomasining muallifni kelgusida mazkur mavzuda yoki mazkur sohada asarlar yaratishini cheklaydigan sharti o‘z-o‘zidan haqiqiy emas deb topilishi haqidagi qoidalar mualliflik shartnomasining shartlari toifasiga kiradi.
IrodaYakubova,
Toshkent davlat yuridik universiteti “Intellektual mulk huquqi”
kafedrasi dotsenti, yuridik fanlari doktori.
