Har kuni soat 11:00 va 16:00 da o‘rtacha kutish vaqti o‘lchanadi, registraturadagi “tiqilinch” bo‘lgan oyning jadvali qayta tuziladi, keksa bemorlar uchun alohida yordam ko‘rsatish stoliga qo‘shimcha xodim qo‘yildi. Uchtagina texnik va tashkiliy o‘zgarish natijasida uch oyda kutish 40 daqiqalardan qariyb 20 daqiqagacha qisqardi — qog‘ozdagi “qancha sarfladik?”dan ko‘ra, odamlar hayotidagi “nima o‘zgardi?”ga e’tibor berilsa, budjetning haqiqiy samarasini ana shunday ko‘rish mumkin.
Aynan shunday yondashuv — natijaga yo‘naltirilgan budjet — 2025–2030-yillarda davlat moliyasini boshqarish strategiyasining markaziga qo‘yildi. Vazirlar Mahkamasining 2025-yil 8-apreldagi 210-son qarori bilan tasdiqlangan Strategiya natijadorlik tamoyillarini bosqichma-bosqich kengaytirishni, 2030-yilga kelib to‘liq dasturiy budjetlashtirishga o‘tishni va budjet jarayonini Barqaror rivojlanish maqsadlari, “yashil” hamda gender yondashuvlari bilan integratsiya qilishni belgilaydi. Bu jarayonda samaradorlikni ta’minlash va baholash qoidalari mustahkamlanadi, shaffoflik kuchaytiriladi.
Strategiya faqat mazmuniy “yo‘l xaritasi” emas, balki ish uslubini ham o‘zgartiradi. Endi budjet dasturi deganda, shunchaki tadbirlar ro‘yxati emas, o‘lchanadigan natijalar zanjiri tushuniladi: maktabda sinfxona ta’mirlandi degan satrning yonida yil oxirida ravon o‘qiy oladigan o‘quvchilar ulushi qay darajada ko‘tarilgani; ko‘cha yoritildi degan ishning yonida tunda mayda huquqbuzarliklar soni qancha kamaygani; poliklinikada yangi dastur ishga tushdi degan yangilik bilan birga, kutish vaqti nechaga qisqargani ochiq ko‘rsatiladi. Shu maqsadda budjet dasturlarini ishlab chiqish metodikasi va ular bilan bog‘liq samaradorlik ko‘rsatkichlari takomillashtiriladi, mutaxassislar tizimli o‘qitiladi.
Bu islohotlar bo‘sh joydan boshlangan emas. 2020–2024-yillarda budjet jarayonining ochiqligi kengaydi, “Tashabbusli budjet” orqali fuqarolar ishtiroki kuchaydi, ichki audit xizmatlari tashkil etildi. Endi yangi bosqichda fuqarolar ko‘proq natijani ko‘rishlari uchun shu poydevor ustida ishlash davom etadi: budjet axborotlari soddaroq, tushunarliroq bo‘lib boradi, hisobotlar keng jamoatchilikka muntazam ochiladi.
Natijaga yo‘naltirilgan yondashuv, avvalo, institutsional javobgarlikni oshiradi. Strategiyaga ko‘ra, parlamentning budjet ustidan nazorat funksiyasi kuchaytiriladi: budjet hisobotlarini taqdim etish tartibi qayta ko‘rib chiqiladi, ijro davomida kiritiladigan o‘zgartishlar bo‘yicha parlament qarori tamoyili mustahkamlanadi. Bu, bir tomondan, intizomni, ikkinchi tomondan, ishonchni oshiradi — ya’ni budjet satri emas, natijasi bo‘yicha ham kelishilgan o‘lchovlar mavjud bo‘ladi.
Kutilayotgan natijalarning monitoringi uchun ham alohida mexanizm yaratiladi: Iqtisodiyot va moliya vaziri o‘rinbosari raisligida muvofiqlashtiruvchi ishchi guruh tashkil etilib, islohotlar har bir bandi bo‘yicha bajarilish holati va natijadorlik mezonlari asosida baholanadi. Baholash xalqaro andozalarga suyangan holda yuritiladi — Xalqaro valyuta jamg‘armasining Fiskal shaffoflik mezonlari va Jahon bankining PEFA diagnostikasi strategiya ijrosini “o‘lchaydigan lineyka” vazifasini bajaradi. Bu esa ichki ma’lumotlar sifatini oshirish bilan birga, tashqi bahodan ham o‘tadigan tizim yaratadi.
Amaliyotda bu nimani anglatadi? Masalan, ma’lum bir tumandagi 42-maktabda uchta sinfxona ta’mirlangani va 120 dona parta olingani haqida yozish yetarli emas — o‘quv yilining boshida va oxirida bir xil usulda o‘tkazilgan test natijalariga tayanib, o‘quvchilarning ravon o‘qishida o‘sish bor-yo‘qligini ko‘rsatish shart. Yoki “LED chiroqlar o‘rnatildi” degan satr bilan cheklanmay, tunda sodir bo‘ladigan mayda huquqbuzarliklar oylar kesimida qanday qisqargani (ichki ishlar bo‘limi statistikasi asosida) ochilishi lozim. Poliklinikada esa, “navbatni optimallashtirish” loyihasi qog‘ozdagi ish rejasi emas, o‘rtacha kutish vaqtining barqaror pasayishi va bemor qoniqishining oshishi bilan o‘lchanadi. Bu — Strategiyaning “natijaga o‘tish” talabi amaliy ko‘rinishi.
Yangi yondashuv “yashil” va gender nuqtai nazarlarini ham budjetga tikib qo‘yadi. Davlat xarajatlarini Barqaror rivojlanish milliy maqsadlariga muvofiqligi bo‘yicha markirovkalash (tasniflash) kiritiladi, “yashil budjetlashtirish” va genderga yo‘naltirilgan budjet uslubiyotlari ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etiladi. Bu nimaga kerak? Chunki, masalan, shahar yoritishidagi energiya tejamkor lampalar faqat elektr tejalishini emas, tunda fuqarolarning o‘zini xavfsiz his etishini ham kuchaytiradi; bolalar bog‘chasidagi kirib-chiqish yo‘lagini qayta tashkil etish esa onalar mehnat bozoriga qaytishiga, demakki, mahalliy iqtisodga ham ijobiy ta’sir qiladi. Bular “yashil” va “gender” mezonlari bilan birga o‘lchanib, keyingi taqsimotlarga ta’sir qiladi.
Strategiyada muddatlar ham aniq: budjet dasturlari ijrosi bo‘yicha hisobotlarni avtomatlashtirish rejalari, “yashil” va gender markirovkalash uslubiyotlarini ishlab chiqish, dasturiy budjet asosida xarajatlar natijadorligini baholash metodikasini tayyorlash kabi ishlar bosqichma-bosqich joriy etiladi. Bu degani, bugun maktabda, poliklinikada yoki shahar xo‘jaligida ko‘rayotgan kichik o‘zgarishlar ertaga yagona metodika bo‘yicha baholanib, keyingi yilgi budjet qarorlarini ham aniqroq qiladi.
Mahalliy budjetlar uchun bu nima beradi? Avvalo, vakolat va mas’uliyat bir vaqtning o‘zida kengayadi: parametrlarni shakllantirish va tasdiqlashda joylardagi organlar roli ortadi, lekin natija uchun javobgarlik ham kuchayadi. Demak, tuman darajasida uch-to‘rt ustuvor muammo (ta’limdagi o‘qish savodxonligi, poliklinikadagi kutish vaqti, ko‘cha yoritish va chiqindini saralash) tanlanib, har biri bo‘yicha aniq ko‘rsatkichlar bilan yil davomida muntazam hisob-kitob yuritilishi zarur bo‘ladi. Yil oxirida esa fuqarolar ishtirokida ochiq hisobot berish — “qancha sarfladik?” bilan bir qatorda, “nima natija oldik?” degan savolga insoniy va ishonchli javob qaytarish shart.
Bu madaniyatning hali bir muhim jihati bor: natijani faqat “katta” loyihalar bermaydi. Paxtachi tumanidagi bog‘chada ertalab bolalarni topshirish paytidagi tiqilinchni kamaytirish uchun kirish yo‘lagini qayta chizish, navbatchi tarbiyachining ishini 30 daqiqa oldinroq boshlash va ota-onalarga eslatma yuborish kifoya bo‘ldi — hech qanday qimmat jihozsiz. Shunga qaramay, 30 daqiqalik “pik”da kirib-chiqish tezligi 1,5–1,7 baravar oshdi. Ana shu kabi kichik, lekin sezilarli yengilliklar — Strategiya ko‘zlagan natijaga yo‘naltirilgan boshqaruvning tirik isboti.
Qisqa qilib aytganda, Vazirlar Mahkamasining 210-son qarori bilan tasdiqlangan Strategiya “budjet satrlari”ni “hayotdagi o‘zgarishlar”ga bog‘lashni talab qiladi. Buning uchun parlament nazorati kuchayadi, muvofiqlashtiruvchi ishchi guruh natijalarni muntazam o‘lchab boradi, hisobotlar xalqaro andozalarga moslashtiriladi, “yashil” va gender yondashuvlari budjetning o‘ziga singdiriladi. Va, eng muhimi, bu yondashuv allaqachon kuchga kirgan: hujjat 2025-yil 10-apreldan amal qiladi. Endi navbat amaliyotda — ya’ni maktab sinfxonasidagi bolalarning ravon o‘qishida, poliklinikadagi bemorning kamroq navbat kutishida, kechki ko‘chada odimning ancha dadil bo‘lishida.
Boburjon Mamadaliyev,
Toshkent davlat yuridik universiteti
Ma’muriy va moliya huquqi kafedrasi o‘qituvchisi
