Sun’iy intellekt — bu inson aqliy faoliyatiga xos bo‘lgan muayyan intellektual jarayonlarni avtomatlashtirishga yo‘naltirilgan kompyuter tizimlari va algoritmlarining majmui bo‘lib, u muhitni tahlil qilish, ma’lumotlarga asoslangan qarorlar qabul qilish va o‘z-o‘zini rivojlantirish qobiliyatiga ega.
Bu texnologiyalar samaradorlikni oshirish, xarajatlarni qisqartirish va yangi imkoniyatlarni yaratishda katta yutuqlarga olib kelmoqda. Shu bilan birga, sun’iy intellekt tizimlarining inson aralashuvisiz qaror qabul qilish qobiliyati ularni ishlatishda huquqiy va axloqiy muammolarni yuzaga keltiradi. Ayniqsa, zarar etkazuvchi xatti-harakatlar sodir bo‘lganda, javobgarlik masalasini aniqlash tobora dolzarb bo‘lib bormoqda.
Sun’iy intellektning rivojlanishi shiddat bilan davom etar ekan, huquqiy tizimlarning bu texnologiyaga moslashishi qiyin kechmoqda. An’anaviy huquqiy tamoyillar va mas'uliyatni taqsimlash yondashuvlari sun’iy intellekt bilan bog‘liq muammolarni samarali hal eta olmayapti. Xususan, sun’iy intellekt tizimlari mustaqil ravishda qaror qabul qiladigan holatlarda aniq javobgar shaxs yoki tashkilotni aniqlash qiyin. Bu vaziyat quyidagi savollarni keltirib chiqaradi:
Ø Agar sun’iy intellekt ishlatish jarayonida zarar etkazilsa, mas'uliyatni kim o‘z zimmasiga oladi?
Ø Huquqiy javobgarlikni taqsimlash bo‘yicha qanday tamoyillarni qo‘llash kerak?
Ø Hukumat va xalqaro tashkilotlarning bu boradagi roli qanday bo‘lishi lozim?
Misol uchun, inson aralashuvisiz harakatlanadigan avtomobillar ishtirokidagi yo‘l-transport hodisalari, tibbiy sun’iy intellekt vositalarining noto‘g‘ri ishlashi yoki chatbotlar orqali tarqalgan noto‘g‘ri ma’lumotlar jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bu holatlar huquqiy mas'uliyatni kim ko‘tarishi kerakligini aniqlashni talab qiladi: ishlab chiquvchilar, foydalanuvchilar yoki hukumat organlari.
Hozirgi kunda sun'iy intellektni tartibga solish bo'yicha xalqaro darajada to'liq huquqiy hujjatlar qabul qilinmagan bo'lsa-da, ayrim mintaqalar va tashkilotlar ushbu sohada tartibga solish va qoidalarni ishlab chiqishga jiddiy e’tibor qaratmoqda.
2021-yil aprel oyida Yevropa Ittifoqi Komissiyasi tomonidan taklif qilingan va 2024-yil mart oyida qabul qilingan Yevropa Ittifoqining Sun'iy Intellekt to'g'risidagi qonuni tarixiy ahamiyatga ega. Qonun sog'liqni saqlash, transport, ishlab chiqarish va barqaror energiya kabi sohalarda zamonaviy texnologiyalarni rivojlantirish va qo'llash uchun qulay muhit yaratishga xizmat qiladi. U sun'iy intellekt texnologiyalarini xavf darajasiga qarab boshqarishni, xavfsizlik, shaffoflik va inson huquqlariga rioya qilishni ta'minlash bilan birga Yevropa Ittifoqida innovatsiyalarni rag‘batlantirishni maqsad qilgan.
Yevropa Ittifoqining sun'iy intellekt to'g'risidagi qonuni, sun'iy intellekt tizimlari uchun 4 ta xavf darajasini belgilaydi:
1. Qabul qilib bo'lmaydigan xavf. bu eng yuqori xavf darajasi. Ushbu darajani Yevropa Ittifoqining qadriyatlari va asosiy huquqlariga mos kelmaydigan sakkiz (dastlab to'rt) turdagi sun'iy intellekt dasturlarini o'z ichiga oladi.
2. Yuqori xavfli. Sun’iy intellekt tizimlari Yevropa Ittifoqi texnologik bozorida ruxsat etilgan va eng tartibga solinadigan tizimi bo'ladi. Asosan, bu daraja allaqachon tartibga solingan mahsulotlarning xavfsizlik komponentlarini, odamlarning salomatligi va xavfsizligiga, ularning asosiy huquqlariga yoki atrof-muhitga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan ma'lum sohalarda avtonom SI tizimlarini o'z ichiga oladi.
3. Cheklangan xavf. bu manipulyatsiya yoki aldash xavfi mavjudligi bo'lgan sun'iy intellekt tizimlarini o'z ichiga oladi.
4. Minimal xavf. Ushbu daraja spam-filtrlar kabi yuqorida aytib o'tilgan toifalarga kirmaydigan boshqa barcha SI tizimlarini o'z ichiga oladi. Minimal xavfli sun’iy intellekt tizimlarida hech qanday cheklovlar yoki majburiyatlar mavjud emas. Biroq, inson nazorati, adolat va kamsitishning yo'qligi kabi umumiy tamoyillarga amal qilinishi tavsiya etiladi.
Sun’iy intellektning rivojlanishi hayotimizga katta qulaylik va yangi imkoniyatlar yaratmoqda, ammo shu bilan birga huquqiy javobgarlik masalasini ham kun tartibiga olib chiqmoqda. Sun’iy intellekt texnologiyalarining mustaqil qaror qabul qilish qobiliyati zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan vaziyatlarda kim javobgar bo‘lishi kerakligi hali ham aniq belgilangan emas.
Yevropa Ittifoqining Sun’iy intellekt to‘g‘risidagi qonuni ushbu muammoni hal qilish yo‘lida muhim qadam bo‘lib, sun’iy intellekt tizimlarini xavf darajasiga qarab to‘rt toifaga ajratadi. Eng yuqori xavfli texnologiyalar taqiqlanadi, yuqori xavfli tizimlar qat’iy tartibga solinadi, cheklangan xavfli tizimlar esa nazorat ostida bo‘ladi. Minimal xavfli tizimlarga esa cheklovlar qo‘yilmaydi.
Hozircha sun’iy intellekt bo‘yicha xalqaro darajada yagona huquqiy tartibot mavjud emas, ammo davlatlar va tashkilotlar bu borada faol ishlamoqda. Kelajakda sun’iy intellekt texnologiyalarining rivojlanishi bilan birga huquqiy tizimlarning ham moslashuvi zarur bo‘lib, muvozanatli yondashuv yaratish muhim ahamiyat kasb etadi.
Qo‘chqorov Ma’murjon,
Toshkent davlat yuridik universiteti
Umum ta’lim fanlar va madaniyat kafedrasi o‘qituvchisi
