2025-yil 21-avgust kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev sud tizimini keng qamrovli raqamli transformatsiya qilishni nazarda tutuvchi farmonni imzoladi. Ushbu hujjatning bosh maqsadi — sud jarayonlarining shaffofligi, samaradorligi va adolatliligini ta’minlash uchun sun’iy intellekt texnologiyalarini joriy etishdan iborat.
Dastur doirasida sud ishlarini qayta ishlash, odatiy tartib-taomillarni avtomatlashtirish, pretsedentlarni tahlil qilish va qarorlarni prognozlash imkonini beruvchi intellektual platforma yaratiladi. Fuqarolar ishlarning borishini onlayn kuzatish huquqiga ega bo‘ladilar, sudyalar esa katta hajmdagi ma’lumotlarga asoslangan qarorlarni qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shu bilan birga, sudyalar va xodimlar uchun zamonaviy raqamli vositalar bo‘yicha o‘quv dasturlari yo‘lga qo‘yiladi.
Muhim jihati shundaki, sun’iy intellekt sudyalarning o‘rnini bosa olmaydi. Asosiy qarorlarni insonlar qabul qiladi, algoritmlar esa yordamchi vosita sifatida xizmat qiladi — hujjatlarni tahlil qilish, ziddiyatlarni aniqlash va turli yechimlarni taklif etish orqali. Bu esa sud ishlari tezligini oshirish, korrupsiya xavfini kamaytirish hamda fuqarolar uchun sud jarayonida ishtirok etishni qulaylashtirishga xizmat qiladi.
2030-yilgacha “Raqamli sud” konsepsiyasi doirasida 162 ta zamonaviy sud binosi qurilishi rejalashtirilgan. Konsepsiya qog‘ozbozlikni kamaytirish, da’volarni onlayn taqdim etish va sud majlislarida masofadan turib qatnashish imkoniyatini beradi.
Shu bilan birga, sudyalarning haddan tashqari bandligi muammosi dolzarbligicha qolmoqda. Har yili sudlarda 1 millionga yaqin nizosiz ishlar, jumladan, kommunal qarzlar bo‘yicha 200 mingdan ortiq ishlar ko‘rib chiqiladi. Ayrim hududlarda bir sudyaga oyiga 400–700 tagacha ish to‘g‘ri kelayotgani murakkab nizolarni hal qilish sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu sababli, ayrim ishlarni notarial va boshqa vakolatli organlarga o‘tkazish taklif qilindi.
Yana bir muhim yangilik — sud jarayonlarida ekstraterritoriallik tamoyilining joriy etilishi. Bu orqali taraflar eng qulay sudni tanlash imkoniga ega bo‘ladilar. Masalan, faqat 2024-yilda 11 mingdan ortiq ish taraflarning iltimosiga binoan boshqa sudlarga qayta yuborilgan.
Xalqaro tashkilotlarning, xususan, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotining tahliliga ko‘ra, sudyalarning mustaqilligi kafolatlarini yanada kuchaytirish lozim. Xususan, qayta tayinlash mezonlari va jarayonining ochiqligi bo‘yicha aniqlik kiritish zarur. Shuningdek, sudyalik lavozimlariga nomzodlarni tanlash tizimini shaffof va xolis baholash mexanizmlari bilan takomillashtirish talab etiladi.
Sud tizimi uchun malakali kadrlar tayyorlash masalasi ham e’tibordan chetda qolmadi. Shu kuni imzolangan yana bir farmonga muvofiq, Sudyalar oliy maktabi negizida yangi davlat muassasasi — Odil sudlov akademiyasi tashkil etiladi. Akademiya Prezident tomonidan tayinlanadigan rektor boshchiligida faoliyat yuritadi va sud tizimi uchun yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashga ixtisoslashadi.
Shu tariqa, qabul qilingan farmonlar O‘zbekiston odil sudlovi tarixida yangi bosqichni boshlab berdi. “Raqamli sud asri” deb atalishi mumkin bo‘lgan ushbu davrda islohotlarning muvaffaqiyati raqamlashtirish jarayoni sudyalar mustaqilligi va jamiyatning sud tizimiga bo‘lgan ishonchi bilan qanchalik uyg‘unlashishiga bog‘liq bo‘ladi.
Baxtiyar Xidoyatov,
Toshkent davlat yuridik universiteti professori
Dilshoda Uzbekova,
Toshkent davlat yuridik universiteti o’qituvchisi
