Ushbu hodisa nafaqat sanʼat va ilm-fan gullab-yashnashi, hayratlanarli meʼmorchilik durdonalari va nafis sheʼriyat zamoni, balki mustahkam huquq poydevoriga asoslangan dono davlat qurilishi davri edi. Har bir yulduz oʻziga xos nur taratgani kabi temuriylar davri ham dunyoga davlat va huquq rivojiga beqiyos hissa qoʻshgan buyuk shaxslar galaktikasini koʻrsatdi.
Qudratli saltanat asoschisi Amir Temur nafaqat sarkarda, balki qonun ijodkori ham edi. U oʻrnatgan huquq oʻlkada tartib va barqarorlikni taʼminladi. Shoh va shoir Mirzo Bobur oʻzga yurtda temuriylar anʼanalarini yangi sharoitga moslashtirdi. Insonparvarlik ovozi, gʻoyalari huquqiy tafakkurda oʻz ifodasini topgan Alisher Navoiy jamiyatning madaniy-maʼnaviy hayoti rivojiga katta hissa qoʻshdi. Olim va hukmdor Mirzo Ulugʻbek ilm-fan hamda taʼlim ravnaqija qonunning ahamiyatini ochib berdi.
Ushbu siymolarning har biri oʻz davrida oʻzgacha porladi. Ular oʻz davrida yonib soʻngan yulduzlar emas, balki hamon bizni haqiqat va adolat izlashga undovchi yulduzlar turkumini yaratdi.
Amir Temur: poʻlat erk va qonunning ipak iplari
“Qonun davlatning asosidir. Kim uni buzsa, uning mavjudligi asosini ham buzib yuboradi” (Amir Temur).
Amir Temur saltanatini nafaqat mohir temirchi kabi qilichning qirrasi, balki ipak kabi qonunlarning iplari bilan ham mustahkamladi. Uning “Tuzuklar”i davlatning tamaliga aylandi. Qatʼiyat moslashuvchanlik bilan uygʻun tarzda davlat hududida tartib-intizom ustuvorligini taʼminladi.
Amir Temur “Tuzuklar”ida davlatni idora qilish tadbirlari, kengashlar, vazirlar va amirlarni joy-joyiga qoʻyish, sipoh va boshqalar xususida alohida toʻxtalib oʻtgan. U hamma narsaga oʻta muhim masala sifatida qaragan.
Sohibqiron yaratgan qonunlar hayotning barcha jabhasini qamrab oldi: qoʻshin temir intizomga boʻysundi, maʼmuriyat aniq va xatosiz ishladi, qonun himoyasida savdo rivojlandi, sud ishlari adolatni taʼminladi. Ushbu qonunlar xalq tinchligi va farovonligini himoya qiluvchi koʻrinmas posbonlar kabi edi.
Ulugʻ sarkarda adolatga intildi. Fuqarolarining huquqlarini himoya qildi, mansabdor shaxslar va harbiylarning oʻzboshimchaligini chekladi, hokimiyatni suiisteʼmol qilishning oldini oldi. Shunday qilib, huquq Temur qudratini mustahkamlash, fuqarolar oʻrtasida hurmat va ishonch uygʻotishning kuchli quroliga aylandi. Sohibqiron kuchli va barqaror davlat barpo etishni oliy maqsadi etib belgiladi. Uning uchun qonun faqat nazorat vositasi emas, balki idealga — hokimiyat va adolat yonma-yon yuradigan davlatga erishish yoʻli edi.
Qisqasi, Temur “Tuzuklar”i huquqning davlat qurilishida kuch va adolatni uygʻunlashtiruvchi, jamiyatda totuvlik yaratuvchi vosita boʻla olishiga yorqin misoldir.
Mirzo Bobur: qalam, qilich va qonun
“Qonun qilich kabidir. Uni ehtiyotkorlik bilan ishlatish kerak. Chunki u yaxshilik ham, zarar ham keltirishi mumkin”(Mirzo Bobur).
Amir Temur merosxoʻri Mirzo Bobur nafaqat nazm gullarini, balki qonun bogʻini ham avaylab, unga gʻamxoʻrlik qiluvchi bogʻbon kabi edi. Uning qoʻlida qalam va qilich uygʻunlashib, ijod dahosi va huquqiy ishonch koʻzgusiga aylangan asarlar yaraldi.
“Boburnoma” uning hayoti va faoliyati haqida hikoya qilish barobarida oʻsha davrdagi huquqiy madaniyatni ham ochib beradi. Har bir satr xuddi koʻzgudek ajdodlarimizdan meros adolat falsafasini aks ettiradi. Unda Bobur ajdodlardan meros qolgan huquqiy anʼanalarni oʻz oldida turgan yangi sharoit va vazifalarga qanday moslab, rivojlantirganini bayon qiladi.
Oʻzga yurtda temuriylar saltanatiga asos solganida Bobur oldida juda qiyin vazifa turgan edi: turli madaniyat va anʼanalarga boy yangi mamlakatda temuriy qonunlarini qanday qoʻllash kerak? Hindiston murakkab naqsh kabi ehtiyotkorlik bilan yondashish va moslashishni talab qilardi. Shoh va shoir tajribali musavvir kabi qoʻliga moʻyqalam olib, eski qonunlarga yangi chiziqlar chiza boshladi. U adolat va tenglikning asosiy tamoyillarini saqlab qoldi, lekin ularga mahalliy rangdagi soyalarni qoʻshib, qonunlarni yangi odamlarga yaqinroq va tushunarli qildi.
Shunday qilib, Hindistonda temuriylar saltanati gullab-yashnadi, mamlakat birlik va ahillik namunasiga aylandi. Bobur huquq nafaqat jinoyatchilarni jazolovchi qilich, balki turli xalqlarni bir-biriga bogʻlovchi ip ekanini isbotladi.
Alisher Navoiy: insonparvarlikdan ilhomlangan qonun soʻzi
“Adolat haqiqat izlagan har bir kishining yoʻlini yorituvchi quyoshdir” (Alisher Navoiy).
Alisher Navoiy oʻz davrining vijdoni, adolat va insonparvarlik gʻoyalari bilan hamohang yangragan ovoz edi. Uning soʻzlari qanot kabi huquqiy normalarni yangi choʻqqilarga koʻtardi, insoniylik, mehr-oqibat nuriga toʻldirdi.
Xondamirning yozishicha, “Katta qudrat egasi boʻlgan sohibqiron (Husayn Boyqaro)dan oʻziga nisbatan boʻlgan inoyat va mehribonchiliklarning kundan-kunga ortib borayotganini koʻrganida xilvat bir joyga borar, boshyalang boʻlib, muborak boshining tepasidan biroz tuproq sochar va nafis tanasiga qarata bunday derdi: “Bu dunyodagi yuqori mansab va martabalar hech qanday kuch va eʼtiborga ega emas. Hech qachon bu mansab va martabalarga yetishganingdan manmanlik va kibrga berilib ketmagin. Oʻzingni yoʻldagi bir tuproq bilib, imkoni boricha faqirlar va miskinlarning ehtiyojlarini qondirish va ularga yordam berishga harakat qilgin”.
Navoiyning insoniylik, adolat haqidagi gʻoyalari asarlarining har bir satriga singib ketgan. Uning sheʼriyati sof manba kabi huquq sohasini sugʻordi. Ularga yangicha hayot va mazmun bagʻishladi. Sheʼrlarida kelib chiqishi va jamiyatdagi mavqeidan qatʼi nazar, har bir insonning qadr-qimmatini hurmat qilishga, mehr-muruvvatga daʼvatlar yangraydi. Ushbu gʻoyalarning aks-sadosi sekin-asta huquqiy tamoyillarning bir qismiga aylanib, insonparvar va adolatli huquqiy tizim asosini tashkil etdi.
Navoiyning huquqiy madaniyatni yuksaltirishga qoʻshgan hissasi haqidagi maqtovni ortiqcha baho deb boʻlmaydi. Uning chuqur axloqiy mazmunga boy asarlari nafaqat estetik zavq, balki ezgulik va adolat tamoyillari asosida jamiyat qurishga intilganlar uchun ham yoʻlkoʻrsatkich boʻlib xizmat qildi. U kishilarda jamiyat oldidagi masʼuliyat tuygʻusi haqida soʻz ochib, qonun nafaqat hokimiyat, balki jamiyatning barcha aʼzolari manfaati uchun xizmat qilishi kerakligini bayon qildi.
Shunday qilib, Alisher Navoiy oddiy shoir emas, balki huquqiy madaniyat tuprogʻiga soʻzi urugʻdek sepilgan mutafakkirga aylandi va uning ijodi bugun ham oʻz mevasini berib kelmoqda.
Mirzo Ulugʻbek: huquq va fan yulduzlari
“Ilm dunyoni bilishga olib boradigan yorugʻlik, qonun toʻgʻri yoʻlga boshlaydigan kompasdir”(Mirzo Ulugʻbek).
Hukmdor va faylasuf Mirzo Ulugʻbek qonunni shunchaki boshqaruv vositasi emas, balki bilimning cheksiz ufqlarini ochib beruvchi imkoniyat deb bilgan. Uning uchun yulduzlar bilan qoplangan falak inson bilimining cheksiz chuqurligi ramzi edi. Unga faqat dono qonunlar asosida erishish mumkin edi.
Uning qonunlari olis yulduzlar nuridek oʻlkadagi olim va tadqiqotchilar yoʻlini yoritdi. Ushbu qonunlar himoyasida olimlar taʼqib va cheklovlardan qoʻrqmay, tadqiqot olib borishlari mumkin edi. Ulugʻbek unumdor tuproqda ildiz otgan daraxt kabi ilm-fanning oʻsishi va rivojlanishi uchun sharoit yaratdi.
Ulugʻbekning huquqiy aktlari nafaqat fikr erkinligini, balki ilmiy loyihalarni moddiy qoʻllab-quvvatlashni ham kafolatlagan. Uning Samarqanddagi mashhur rasadxonasi oʻsha davr daholarini jalb qiladigan markazga aylandi. Bu yerda — qonun himoyasida olimlar kuzatish va hisob-kitoblarini olib borishi, koinot sirlarini ochib berishi mumkin edi.
Biroq Ulugʻbek fojiasi hokimiyat, qonun va ilm-fan oʻrtasidagi muvozanat naqadar moʻrt boʻlishini eslatib turadi. Uning oʻlimi hatto eng maʼrifatli hukmdor ham tushunmovchilik va qarshilikka duch kelishi mumkinligini koʻrsatdi. Ammo alloma merosi fikr va ilmiy izlanish erkinligini himoya qilish muhimligini ifodalaydi.
Shunday qilib, Ulugʻbek avlodlar xotirasida nafaqat hukmdor, balki qonunlari insoniyatga yangi bilim ufqlarini ochishga xizmat qilgan ilm-fan himoyachisi sifatida ham saqlanib qoldi.
Hokimiyat, qonun va goʻzallik simfoniyasi: zamonamiz uchun saboqlar
Temuriylar davri kuch, huquq va madaniyat uygʻunligidagi simfoniyani yaratgan davr boʻlib, uning ohangi asrlar osha bizgacha yetib kelmoqda. Oʻsha davrdagi davlat va huquq tizimi qonun kuchi hamda madaniyat taraqqiyoti oʻrtasidagi mutanosiblikning ahamiyatini chuqur anglash asosida qurilgan.
Donolik va farosat egasi boʻlgan hukmdor qonunda nafaqat boshqaruv, balki madaniyatni qoʻllab-quvvatlash va rivojlantirish vositasini ham koʻrdi. Oʻsha davrda yaratilgan huquqiy meʼyorlar tartib va barqarorlikni taʼminlabgina qolmay, sanʼat, fan va taʼlimning gullab-yashnashiga ham xizmat qildi. Madaniyat, oʻz navbatida, huquq tizimini boyitib, unga insonparvarlik va maʼnaviy qadriyatlarni kiritdi.
Zamonaviy davlat boshqaruvi uchun temuriylar merosi hamon dolzarbligicha qolmoqda. Qonun kuchi va madaniyat taraqqiyoti oʻrtasidagi mutanosiblik masalasi oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan. Kuchli va adolatli huquqiy tizim madaniyat gullab-yashnashi, ilm-fan va sanʼat ravnaq topishi uchun sharoit yaratishga yordam berishi kerak. Faqat shunday simbiozda jamiyatning haqiqiy taraqqiyoti va farovonligiga erishish mumkin.
Kelajak yoʻlini yorituvchi meros
Temuriylar merosi yorugʻ mashʼala kabi avloddan avlodga oʻtib, kelajak sari yoʻlni yoritib kelmoqda. Asrlar muqaddam yongan ushbu mashʼala oʻchmas alanga boʻlib, qalblarimizni, ongimizni ilitmoqda. Uning nuri qonun va madaniyat ziyosi, bir-biri bilan chambarchas bogʻliq holda bizni taraqqiyot va hamjihatlikka yetaklaydi.
Markaziy Osiyodagi Ikkinchi Renessans nafaqat mintaqa tarixida, balki jahon madaniyatida chuqur iz qoldirdi. Bu davlatning qudrati harbiy qudrat bilan birga huquq va madaniyat qadrini koʻra oladigan hukmdorlarning donoligida ekanini koʻrsatdi.
Bugun yulduzlarda oʻtmishning buyuk siymolari – Amir Temur, Mirzo Bobur, Alisher Navoiy va Mirzo Ulugʻbek namoyon boʻladi. Ular merosi bizni ilhomlantirishda davom etib, taraqqiyot yoʻli kuch, adolat va nafosat uygʻunligi asosida ekanini eslatib turadi. Bizni yangi marralar va kashfiyotlar sari yetaklovchi ushbu nur hech qachon soʻnmasin.
Adolat, insonparvarlik, bilimga intilish tamoyillari yangi Oʻzbekistonning zamonaviy taraqqiyoti asosini tashkil etadi va Uchinchi Renessans yoʻlida yetakchi yulduzdir.
Bugun Oʻzbekistonda huquqiy davlat va xalqaro huquq normalariga tayanib, demokratik institutlarni mustahkamlash, inson huquqlarini himoya qilish, gender tenglik va fuqarolik jamiyatini rivojlantirishga qaratilgan islohotlar faol davom ettirilmoqda. Ochiqlik, innovatsiyalar va xalqaro hamkorlikka sodiqlik ushbu yangi Uygʻonish davrining asosiy elementlaridir. Taʼlim, ilm-fan va texnologiyani rivojlantirish, bunyodkorlik va madaniy rang-baranglikni qoʻllab-quvvatlash – maqsadlarimizga erishish va farovon kelajak qurish muhim zamin.
Temuriylar merosi ajdodlarimiz erishgan yuksak marralarni eslatuvchi, yangi marralarga chorlovchi jonli ilhom manbai. Ayniqsa, bu merosning yoshlar tarbiyasida muhim rol oʻynashi va uning ahamiyati beqiyosdir. Markaziy Osiyoning “Ikkinchi Renessans davri” nafaqat mintaqa, balki butun dunyo uchun muhim voqeadir. Bugun esa Oʻzbekiston Uchinchi Renessans davri yoʻlida jahon hamjamiyatida oʻzining munosib oʻrnini egallashga shay, adolatli, farovon va demokratik jamiyat qurish yoʻlini yoritib, ushbu mashʼalani yanada yuksaklarga koʻtarishga intilmoqda. Temuriylar tajribasi, qonun kuchi va madaniyat gullab-yashnashi oʻrtasidagi uygʻunlikka intilishi bugun ham dolzarb boʻlib, adolat, bilim va taraqqiyot tamoyillariga asoslangan jamiyat qurishga ruhlantirmoqda.
Xudoyqul AZIZOV,
Davlat boshqaruvi akademiyasi
birinchi prorektori, professor
