Jumladan, mamlakatimizda ham barcha ta'lim muassasalarida onlayn o'qitish ishlari yo'lga qo'yildi. Davlat va nodavlat idoralar faoliyatiga masofadan yoki uyda turib ishlash tizimi joriy etildi. Bugungi vaziyatni xolis nigoh bilan kuzatadigan bo'lsak, bu holat deyarli ish sifatiga ta'sir etayotgani yo'q. Aksincha, ba'zi idoralarda ish jarayoni yanada rivojlanib, xodimlarning majlisbozlik, qog'ozbozlik va boshqa behuda yumushlarga sarf bo'ladigan vaqtlari tejalayotgani, ish sifati esa oshayotgani bu tizim o'zini oqlayotganini ko'rsatadi. Demak, kelajakda ushbu tizimda ishni tashkil etishning huquqiy va tashkiliy jihatlarini yanada rivojlantirish zarur.

Sir emas, karantin sharoitida bu yo'nalishda xodimlar huquqlari hamda ish beruvchilar manfaatlari o'rtasida muvozanatni ta'minlash, ayniqsa, masofaviy ish usuli sharoitida mehnat munosabatlarini tartibga solish bo'yicha huquqiy asoslar etarli emasligi  ma'lum bo'ldi. Ayni paytda Mehnat kodeksining yangi tahririni ko'rib chiqish  jarayonida qonunchiligimizdagi ana shunday kamchiliklarni aniqlash va bo'shliqlarni to'ldirish dolzarb vazifaga aylandi.

Masofaviy ish usuli qachon paydo bo'lgan?

Bu tushuncha amerikalik Jek Nilles tomonidan kiritilgan bo'lib, 1972 yilda u zamonaviy aloqa vositalari xodimlar bilan masofadan turib aloqa qilish imkonini berayotgani sababli ofisda ishchilarni ushlab turish shart emas, degan fikrni bildiradi. O'z g'oyalarini amalda sinab ko'rish uchun Janubiy Kaliforniya universitetida tajriba o'tkazdi va uning asosida tayyorlagan hisoboti bo'yicha g'oyasini rivojlantirish maqsadida Amerika milliy ilmiy jamg'armasidan mablag' oladi.

Rasmiy idoralar masofadan turib ishlash taklifini yanada mukammal ishlab chiqishga qiziqish bildirdilar. CHunki bu orqali shaharlarda mavjud bo'lgan transport muammolarini hal qilish mumkin edi. SHuningdek, tizim bir vaqtning o'zida chekka qishloq aholisini ish bilan ta'minlashga ham imkon berardi.

Jek Nillesning ishi 1979 yilda AQSHning Iqtisodiy rivojlanish bo'yicha maxsus qo'mitasi rahbari Frank Skiff e'tiborini tortadi. U olimning g'oyalarini davom ettirgan holda yangi “moslashuvchan ish usuli” atamasini o'ylab topadi. “The Washington Post” gazetasida mutaxassisning “Uyda ishlash benzinni tejashga qodir” sarlavhali maqolasi chop etiladi va katta muvaffaqiyat qozonadi.

Evropa Ittifoqi davlatlarida masofaviy ish usuli allaqachon amaliyotga tatbiq etilgan bo'lib, yuzaga kelishi mumkin bo'lgan nizoli holatlar  milliy va xalqaro qonunchilik  asosida hal etiladi.

Rossiya hukumati 2013 yildan masofadan ishlash usulini tartibga solishni ta'minlay boshladi. Rossiya mehnat kodeksiga ko'ra, masofaviy ish tartibida mehnat shartnomasi qog'oz shaklida tuzilishi shart emas, bunda shartnoma elektron imzo yordamida imzolanishi mumkin. Agar shartnoma yozma ravishda tuzilishi talab etilsa, unda hujjatlar maxsus pochta orqali yuboriladi.

O'zbekistonda masofaviy ish usuli qonuniy tartibga solinganmi?

Mamlakatimizdagi amaldagi Mehnat kodeksida va boshqa huquqiy hujjatlarda masofaviy ish usuli nazarda tutilmagan. Hozirgi sharoitda Bandlik va mehnat munosabatlari vazirining 2020 yil 28 martdagi buyrug'iga asosan tasdiqlangan Karantinga oid choralar amal qilishi davrida xodimlarni masofaviy ish usulida, moslashuvchan ish grafigida yoki uyda ishlashga o'tkazishning vaqtinchalik tartibi to'g'risidagi nizomga muvofiq masofaviy ish uslubi bilan bog'liq munosabatlar qisman tartibga solinmoqda. 

Ushbu nizomda belgilanishicha, masofaviy ishda ishlovchi xodim ish vaqtini o'z xohishiga ko'ra taqsimlashini hisobga olgan holda u tomonidan bajarilgan ishlar uchun bir baravar miqdorda mehnat haqi to'lanadi. Bunda xodimga nisbatan ish vaqtidan tashqari ish, dam olish va bayram kunlaridagi ish, shuningdek, tungi vaqtdagi ish uchun mehnatga haq to'lash shartlari qo'llanilmaydi. Mehnat kodeksining 124-moddasiga binoan, ish vaqtidan tashqari yoki dam olish kunlari ishlash jarayoni xodimning avvaldan olingan yozma roziligi yoki kasaba uyushmasi qo'mitasi bilan kelishilgan asoslar bo'yicha va ish beruvchining avvaldan qabul qilingan tegishli buyrug'iga muvofiq amalga oshiriladi.Demak, masofaviy ishda ham shunday tartib joriy etilishi maqsadga muvofiq.

Masofaviy ishga, moslashuvchan va uydagi ishlarga o'tkazish tadbirlarini belgilash orqali karantin davrida aholini xavfli yuqumli kasallikdan  himoyalash uchun qo'shimcha imkoniyat yaratildi. Biroq tumanlar miqyosida ko'p sonli xodimlarga ega bo'lgan tashkilotlarning quyi tizimlarida xodimlarni masofaviy ish, moslashuvchan va uydagi ishlarga o'tkazishda va, umuman, ularning mehnatini tashkil etishda muammolar borligini ham tan olish lozim.

Jumladan, maktabgacha ta'lim muassasalari xodimlari misolida oladigan bo'lsak, ushbu tashkilotlarda yordamchi tarbiyachi, xizmatchi, oshpaz, farrosh, haydovchi, komendant, bog'bon, kassir kabi masofaviy ish faoliyati tatbiq etish mumkin bo'lmagan qator xodimlar toifasi bor. Ularning yillik asosiy mehnat ta'tillari ham aksariyat hollarda 18 ish kuni etib belgilangan. SHu bois, ular bu imkoniyatdan  allaqachon foydalanib, qolgan kunlar uchun o'z hisobidan ta'til olishga majbur bo'lishdi. Vaholanki, ko'pincha moddiy ta'minotga, eng avvalo, shunday kasbdagilar ko'proq muhtoj bo'ladi.

Albatta, qabul qilingan nizomda aholining turli toifalarini ijtimoiy muhofazalash bo'yicha qator qulayliklar ham bor. SHu bilan birga,ish beruvchi va xodimlar o'rtasida karantin sharoitida kelib chiqishi mumkin bo'lgan barcha munosabatlarni ushbu bitta nizom asosida to'la tartibga solishning imkoni yo'q.

            Qanday vazifalarni hal etish lozim

Fikrimizcha, masofadan ish yuritish tartibini joriy etishda Mehnat kodeksining 73-moddasida nazarda tutilgan shartlarga rioya etilishi va boshqa bir qator tartib-tamoyillarga amal qilinishi lozim. Jumladan, avvalo, ish beruvchi va xodim o'rtasida elektron hujjat almashinuvi bo'yicha o'zaro hamkorlik tartibi ishlab chiqilishi zarur. Xodimning mehnat majburiyatlarini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan jihozlar yoki texnika vositalaridan foydalanish tartibi yaratilishi kerak. Ish beruvchi va xodim doimiy yaqindan hamkorlik qilishi uchun xodimni aloqa vositalari bilan ta'minlash va internetga kirish imkoniyatlarini yaratishga ko'maklashish  ham muhim.

Bu jarayonda, shuningdek, ish beruvchi tomonidan xodimga berilgan jihozlar va texnikalar xodim aybi bilan buzilganda etkazilgan zararni  qoplash tartibi, xodim o'z mehnat vazifalarini bajarishi uchun shaxsiy jihozlar yoki texnika vositalaridan foydalanganda bu xarajatlarni qoplash tartibi va shartlari, bu jarayonda mehnat muhofazasiga amal qilinishi, zarurat tug'ilganda xodimni doimiy ish joyiga qaytarish shartlari o'z ifodasini topgan bo'lishi lozim.

Xullas, kelgusida mehnat qonunchiligini zamon talabidan kelib chiqib takomillashtirishda masofaviy ishni to'g'ri tashkil etish dolzarb vazifa bo'lib qolaveradi. Mehnat bozorida bunday yangicha munosabatlarning shakllanishi esa iqtisodiy-ijtimoiy va boshqa ko'plab dolzarb muammolar echimini topish, ishsizlikni bartaraf etish, eng muhimi, har bir inson o'z iqtidori va salohiyatini namoyon etishi uchun qulay imkoniyat yaratishda muhim omil bo'lib xizmat qiladi.

 

Anvar RAHMATOV,

Toshkent davlat yuridik universiteti     

     intellektual mulk kafedrasi o'qituvchisi