Biroq, amaldagi 4-yillik bakalavr tizimi ayrim hollarda oʻquv jarayonining choʻzilib ketishiga, amaliy koʻnikmalarning yetarli shakllanmasligiga va davlat hamda oila byudjetiga qoʻshimcha yuk boʻlishiga sabab boʻlyapti.
Muammo tahlili
Baʼzi yoʻnalishlarda fanlarning 4-yil davomida oʻqitilishi, amaliyotning esa nisbatan kamroq tashkil etilishi nazariy bilimlarga ortiqcha urgʻu berilishiga olib keladi. Bu bitiruvchilarni ishga kirish vaqtida ishlab chiqarish yoki zamonaviy xizmat koʻrsatish sohalarining talablariga toʻliq mos kelmaydigan qilib qoʻyishi mumkin. Talabalar va ularning oilalari, shuningdek davlat byudjeti uchun ham, toʻrt yil davomida taʼlim olish qoʻshimcha sarf, vaqt va resurslarni talab qiladi. Agar oʻqish muddati qisqartirilsa, umumiy resurslardan samaraliroq foydalanish imkoniyati oshadi. Xalqaro tajriba shuni koʻrsatadiki, koʻplab Yevropa davlatlarida bakalavr bosqichi odatda 3-yillik (180 kredit yoki shunga yaqin) shaklda tashkil etilgan, magistratura esa 1-2-yil davom etadi. Masalan, Bologna Proyess doirasida belgilangan tizimga koʻra, birinchi sikl (Bachelor) odatda 180-240 ETS kredit hajmida va “mehnat bozoriga tayyor” darajada boʻlishi kerakligi qayd etilgan. Masalan, Ispaniyaning Kataloniya mintaqasida 180 kredit (taxminan 3-yil) bilan bakalavr kurslari joriy qilinayotganligi haqida maʼlumot mavjud. Shu bilan birga, bu tizimning universal bir shakli deyilmaydi — turli mamlakatlarda 3+2 yoki 4+1 modellari ham qoʻllanib kelinadi. Yaʼni, “3-yillik bakalavr + 1-yillik magistratura” modeli xalqaro amaliyotda keng tarqalgan standart emas, lekin “3-yil bakalavr + 1-2-yil magistratura” shakllari bilan bogʻliq tajribalar mavjud. Shu nuqtayi nazardan, Oʻzbekistonda taklif qilinayotgan model (3+1) xalqaro tizimga tushadigan “3-yil + magistratura” tamoyiliga muvofiq boʻlishi mumkin, lekin har bir yoʻnalishda oʻqish davomiyligi, kredit hajmi va kompetensiyalar aniq belgilanishi zarur.
Taklif etilayotgan modelning mohiyati
Taklif etilayotgan model quyidagi prinsiplar asosida koʻzda tutiladi:
Bakalavr bosqichi (3-yil): Nazariy va amaliy bilimlarning muvozanatli shaklda berilishi, oʻquv rejalarining qayta koʻrib chiqilishi, amaliyotga koʻproq eʼtibor qaratilishi (masalan, oʻqish jarayonining kamida 30-40 % amaliyotga ajratilishi).
Magistratura bosqichi (1-yil): Talabaning tanlagan yoʻnalishidagi ixtisoslik tadqiqot yoki professional amaliy koʻnikmalarni chuqurlashtirishga yoʻnaltiriladi. Ushbu model yoshlarning mehnat bozoriga tezroq kirishiga imkon beradi, taʼlim va resurslar sarfi samarali boʻladi, hamda taʼlim jarayoni amaliy koʻnikmalarga koʻproq yoʻnaltiriladi.
Taklif etilayotgan tizimni joriy etish bosqichlari
Tahlil va ilmiy asoslash: Oliy taʼlim, fan va innovatsiyalar vazirligi huzurida maxsus ishchi guruh tashkil etiladi. Amaldagi 4-yillik bakalavr dasturlari tahlil qilinadi — fan yuklamalari, soat hajmi, mazmuni, mehnat bozori talabiga mosligi aniqlanadi. Xalqaro tajribalar oʻrganiladi va Oʻzbekiston sharoitiga mos “3-yillik bakalavr + 1-yillik magistratura” modeli ishlab chiqiladi. Dastlabki bosqichda, iqtisodiyot, menejment, jurnalistika, filologiya, axborot texnologiyalari va ijtimoiy fanlar kabi yoʻnalishlar 3-yillik bakalavr uchun mos deb belgilanadi.
Meʼyoriy-huquqiy bazani shakllantirish: “Taʼlim toʻgʻrisida”gi qonunga tegishli oʻzgartirishlar kiritiladi. Davlat oʻquv standartlari (DTS) yangilanadi — fanlarning minimal soat hajmi, kompetensiyalar roʻyxati qayta belgilanadi. 3-yillik bakalavr bitiruvchilari uchun diplomning xalqaro tan olinishi huquqiy jihatdan mustahkamlanadi.
Pilot loyiha bosqichi: 10-12 ta oliy taʼlim muassasasi tanlanadi va unda 3-yillik bakalavr dasturlari tajriba asosida joriy etiladi. Har bir OTMda oʻquv rejalari, kredit-modul tizimi va baholash mezonlari moslashtiriladi. Oʻquv jarayonida amaliyot ulushi kamida 40 % boʻlishi belgilanishi rejalashtirilyapti — bu mehnat bozoriga tezkor tayyorgarlikni taʼminlashga xizmat qiladi. Ishlab chiqarish korxonalari, tahririyatlar, IT kompaniyalar, moliya tashkilotlari bilan hamkorlik memorandumlari imzolanadi.
Kadrlar va infratuzilma tayyorlash: Oʻqituvchilar uchun malaka oshirish va qayta tayyorlash kurslari tashkil etiladi. OTMlarda Kasbiy amaliyot va kompetensiyalar markazlari ochiladi. Bu esa taʼlim bilan ishlab chiqarish oʻrtasidagi aloqani kuchaytiradi. Zamonaviy raqamli platformalar — masofaviy taʼlim, test va modul baholash tizimlari joriy etiladi.
Monitoring, baholash va kengaytirish: Oliy taʼlim vazirligi huzurida monitoring va tahlil komissiyasi faoliyat yuritadi. Har yili bitiruvchilarning ishga joylashish darajasi, ish beruvchilar fikri va oʻquv jarayonining natijalari asosida tizim baholanadi. Tajribada samarali ekanligi aniqlangan yoʻnalishlar boʻyicha 3-yillik bakalavr tizimi bosqichma-bosqich barcha OTMlarga kengaytiriladi.
Moliyaviy va iqtisodiy asoslar: Oʻqish muddati qisqartirilganligi sababli taʼlim xarajatlari maʼlum darajada kamayadi. Shu mablagʻlar taʼlim sifatini oshirish, laboratoriyalar shakllantirish, innovatsion uskunalar xarid qilishga yoʻnaltiriladi. Xususiy sektor bilan hamkorlikda dual taʼlim va stajirovka dasturlari moliyalashtiriladi. Resurslardan samarali foydalanish orqali iqtisodiy samaradorlik oshiriladi.
Afzalliklari: Talabalar uchun mehnat bozoriga kirish vaqti qisqaradi, bu yoshlarning iqtisodiy faolligini oshiradi. Taʼlim resurslari — vaqt, infratuzilma, mablagʻ — samaraliroq ishlatilishi mumkin. Oʻqish jarayoni amaliyotga va ishga tayyorgarlikka koʻproq yoʻnaltiriladi, nazariy bilimlar esa maqsadli va ixcham tarzda beriladi. Bu oʻzgarishlar natijasida taʼlim tizimining xalqaro nufuzi oshadi, talabalarning akademik mobilligi va diplomlarning xalqaro darajada tan olinishi imkoniyatlari kengayadi. Ayniqsa, Yevropa universitetlaridagi 3-yillik bakalavriat va magistratura tizimiga moslashish nuqtayi nazaridan bu muhim ahamiyatga ega.
Xavflari va eʼtibor berilishi lozim boʻlgan jihatlar: 3-yillik bakalavr bosqichi barcha yoʻnalishlar — ayniqsa chuqur ilmiy tayyorgarlik yoki laboratoriya-yoʻnalishlari (masalan, kimyo, fizika, tibbiyot, muhandislik) uchun yetarli boʻlmasligi mumkin.
Bu holatda 4-yillik yoki 5-yillik taʼlim tizimini saqlab qolish maqsadga muvofiq. Xalqaro tajribada ham ayrim mamlakatlar 4+1 yoki 3+2 modellarini qoʻllab keladi. Agar yangi tizim shoshilinch yoki yetarli tayyorgarliksiz joriy etilsa, ayrim oliy taʼlim muassasalarida oʻquv rejalari, kredit-modul tizimi, oʻqituvchilar malakasi va infratuzilma toʻliq tayyor boʻlmasligi mumkin. Bu esa taʼlim sifatining pasayishiga olib kelishi ehtimoldan xoli emas.
Yangi tizim mehnat bozori talablari oldindan aniq belgilanmagan yoki taʼlim jarayoni amaliyot bilan yetarlicha uygʻunlashtirilmagan hollarda samarasiz boʻlishi mumkin.
Talaba mobiliteti, xalqaro tan olinishi, diplom ekvivalentligi kabi masalalar — huquqiy va tashkiliy jihatdan aniq koʻrib chiqilishi zarur.
Xulosa:
Oʻzbekistonda “3-yillik bakalavr + 1-yillik magistratura” modeli bilan ishlash taklifi — oliy taʼlimni qisqartirish, amaliy koʻnikmalarga yoʻnaltirish, resurslardan samaraliroq foydalanish va xalqaro tizimlarga moslashish nuqtayi nazaridan maʼqul yechim boʻlishi mumkin.
Biroq, bu modelni mualliflar taklif qilayotganicha avtomatik ravishda barcha yoʻnalishlarda joriy etish toʻgʻri emas — har bir yoʻnalishning xususiyati, mehnat bozoridagi talabgorligi, ilmiy-amaliy bazasi, OTMning infratuzilmasi yodda tutilishi lozim.
Tizimni joriy etishda ustuvor boʻlgan jihatlar: ritmik tahlil va sinov, huquqiy tayyorgarlik, tanlangan OTMlarda pilot bosqichini toʻliq amalga oshirish, infratuzilma va kadrlarni tayyorlash hamda monitoring tizimini tashkil etish. Shunday qilingan taqdirda, taʼlim jarayoni nafaqat qisqaroq, balki sifatli, zamonaviy va amaliy tayyorgarlikni taʼminlovchi tizimga aylanishi mumkin.
Muxsiddin Nizomiddinov,
Oʻzbekiston Xalq demokratik partiyasi
Markaziy Kengashi boʻlim boshligʻi,
Xalq deputatlari Toshkent viloyati deputati.
