Bugun dunyo bo‘ylab ta’lim jarayonlari shunchaki o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi an’anaviy munosabatdan chiqib, raqamli, shaxsga yo‘naltirilgan va global hamkorlikka asoslangan yangi bosqichga ko‘tarilmoqda. Sun’iy intellekt nafaqat o‘qitish usullarini, balki butun ta’lim paradigmasini o‘zgartirmoqda.
Dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida ta’lim tizimi uzoq tarixiy an’analarga asoslangan. Biroq, bugungi kunda bu tizim bir qator muammolardan aziyat chekmoqda. Avvalo, standartlashtirilgan yondashuv barcha talabalarni bir xil tezlikda va bir xil o‘quv dasturi asosida o‘qishga majbur qilmoqda. Shaxsiy ehtiyojlar va qiziqishlar ko‘pincha inobatga olinmaydi. Baholash tizimi asosan bir martalik imtihonlarga tayanib, talabaning haqiqiy bilim va ko‘nikmalarini to‘liq aks ettira olmaydi. O‘qituvchilar esa byurokratik ishlar tufayli ko‘pincha talabalarga yetarli e’tibor qaratolmaydilar. Ana shunday sharoitda sun’iy intellekt ta’lim tizimini yangi bosqichga olib chiqish imkonini bermoqda.
Ta’limda texnologiyalar qo‘llanilishi yangi emas. Kompyuterlar, internet, onlayn platformalar va mobil ilovalar o‘qitish jarayoniga bosqichma-bosqich kirib kelgan. Lekin AI asosidagi o‘zgarishlar oxirgi o‘n yilliklarda tezlashdi. 1980–1990 yillarda elektron darsliklar va multimedia vositalari ta’limga kirib kelgan bo‘lsa, 2000-yillarda onlayn kurslar va MOOC (Massive Open Online Courses) ommalashdi. 2010-yildan keyin mashina o‘rganish va katta ma’lumotlar asosidagi ta’lim platformalari kengayib, bugun esa chatbotlar, virtual yordamchilar va real vaqt baholash imkoniyatlari ta’limni yanada samarali qilmoqda.
AI texnologiyalari ta’limni shaxsga yo‘naltirilgan holga keltirmoqda. Endilikda har bir talaba o‘z tezligida va o‘ziga mos metod orqali bilim olishi mumkin. Masalan, vizual materiallarni yaxshi o‘zlashtiradiganlarga grafikalar va videolar, eshitib o‘rganishni afzal ko‘ruvchilarga audio darslar, amaliy mashg‘ulotlarni yoqtiradiganlarga esa interaktiv topshiriqlar taqdim etiladi. Agar matematikani o‘rganayotgan talaba oddiy misollardan osongina o‘tsa, AI tizimi unga murakkabroq masalalarni beradi. Aksincha, qiyinchilik sezilsa, qo‘shimcha tushuntirishlar taqdim etiladi. Bu jarayon talabalarni o‘z qiziqishi va imkoniyatlariga mos tarzda bilim olishiga sharoit yaratadi va samaradorlikni oshiradi.
AI nafaqat talabalarga, balki o‘qituvchilarga ham katta yordam bermoqda. Avtomatik baholash tizimlari testlar va yozma topshiriqlarni tez va xolis baholash imkonini beradi. Ma’lumot tahlili qaysi mavzular talabalar uchun murakkab ekanini ko‘rsatib beradi. Resurs tavsiyalari orqali eng yangi darsliklar, maqolalar va materiallar taqdim etiladi. Dars tayyorlash jarayoni ham yengillashib, o‘qituvchilarning vaqtini ko‘proq ijodiy ishlar va talabalarga individual yordam berishga yo‘naltirish imkoniyati yaratiladi.
AI texnologiyalari inklyuziv ta’limni ham rivojlantirmoqda. Ko‘rish qobiliyati cheklanganlar uchun matnni ovozga aylantirish dasturlari, eshitish qobiliyati cheklanganlar uchun imo-ishora tilini real vaqt tarjima qiluvchi tizimlar, disleksiya bilan qiynaladigan talabalar uchun yozuvni to‘g‘rilash dasturlari, autizm spektridagi talabalar uchun esa ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantiruvchi simulyatsiyalar ishlab chiqilgan. Natijada ta’lim imkoniyatlari barcha uchun teng yaratilmoqda.
An’anaviy baholash tizimi ko‘pincha bir martalik imtihonlarga asoslangan bo‘lsa, AI davomiy va jarayonli baholashni joriy etmoqda. Talabaning kundalik faoliyati kuzatilib, bilimdan tashqari muammoga yondashuv, muloqot va tanqidiy fikrlash ko‘nikmalari ham baholanadi. Natijalar real vaqt rejimida ko‘rsatiladi, bu esa talabalarga o‘z kamchiliklarini bilish va ularni darhol tuzatish imkonini beradi.
AI bilan birga VR (Virtual Reality) va AR (Augmented Reality) texnologiyalari ham ta’limga keng kirib kelmoqda. Tarix darslarida qadimgi Rim yoki Misrga virtual sayohat qilish, geografiya fanida dunyo bo‘ylab virtual ekspeditsiyalar o‘tkazish, fizika va kimyo darslarida xavfli tajribalarni virtual muhitda xavfsiz tarzda bajarish, tibbiyotda esa virtual bemorlarda operatsiyalarni mashq qilish imkoniyati paydo bo‘ldi. Bu tajribalar nafaqat qiziqarli, balki samarali hamdir.
Chet tillarini o‘rganishda ham AI katta imkoniyatlar yaratmoqda. Virtual suhbatdoshlar yordamida talabalar istalgan vaqtda muloqot qila oladilar. Nutq tanish tizimlari talaffuzni tahlil qilib, xatolarni ko‘rsatadi va to‘g‘rilash yo‘llarini taklif etadi. Real vaqt tarjima vositalari xalqaro ta’lim hamkorliklarida til to‘siqlarini yengishga yordam beradi. Shu yo‘l bilan talabalar amaliy til ko‘nikmalarini tezroq egallaydilar.
AI ijodiy fikrlashni rivojlantirishda ham yordamchi bo‘lishi mumkin. Insho yozishda g‘oyalar generatori sifatida ishlashi, ilmiy tadqiqotlarda ma’lumotlarni saralash va tahlil qilishda yordam berishi, o‘yin va simulyatsiyalar orqali talabalarni murakkab muammolarni hal qilishga o‘rgatishi bunga misoldir.
AI texnologiyalari uzluksiz ta’limni ham qo‘llab-quvvatlamoqda. Talabalar qiziqishlari va ehtiyojlariga mos ravishda yangi bilimlarni o‘zlashtirishlari mumkin. AI ish bozorining talablarini tahlil qilib, qaysi ko‘nikmalar istiqbolda muhim bo‘lishini bashorat qiladi. Bu esa kasbiy tayyorgarlikni ham yangi bosqichga olib chiqadi.
Shu bilan birga, AI ta’limda bir qator muammolarni ham yuzaga chiqaradi. Ma’lumotlar xavfsizligi va shaxsiy hayotni himoya qilish masalalari dolzarb. Talabalarning ma’lumotlari noto‘g‘ri qo‘llanilsa, bu salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shuningdek, algoritmlardagi noto‘g‘ri qiymatlar ayrim guruhlarga nisbatan tengsizlikni kuchaytirishi ehtimoli mavjud. Shu sababli AI tizimlari ishlab chiqilishida adolat va tenglik tamoyillariga qat’iy rioya qilish talab etiladi.
AI texnologiyalarining ta’limga keng kirib kelishi bilan raqamli tafovut masalasi ham dolzarb bo‘lib qolmoqda. Qishloq hududlarida internetning yetishmasligi, kompyuter va smartfonlarning tanqisligi, texnologik savodxonlikning pastligi AI imkoniyatlaridan hamma foydalana olmasligiga sabab bo‘lmoqda. Bu muammoni hal qilish uchun davlatlar, xalqaro tashkilotlar va texnologiya kompaniyalari hamkorlikda internet infratuzilmasini kengaytirish, arzon qurilmalarni taqdim etish va o‘qituvchilarni tayyorlash kabi choralarni amalga oshirishlari zarur.
Kelajakdagi ta’lim muassasalari bugungidan tubdan farq qilishi kutilmoqda. “Aqlli maktablar” tushunchasi shakllanib, u yerda dars jadvali, ovqatlanish menyusi, hatto bino harorati ham AI yordamida moslashtiriladi. Virtual ta’lim muassasalari kengayib, talabalar dunyo bo‘ylab eng yaxshi o‘qituvchilardan ta’lim olish imkoniga ega bo‘ladilar. Gibrid ta’lim modeli ham rivojlanib, an’anaviy va virtual usullar birlashtiriladi.
AI texnologiyalarining rivojlanishi bilan o‘qituvchilarning roli ham o‘zgaradi. Ular endi faqat ma’lumot etkazuvchi emas, balki yo‘naltiruvchi, ilhomlantiruvchi va o‘quv jarayonini boshqaruvchi bo‘lib qoladilar. O‘qituvchilar emotsional intellekt, ijodkorlik va insoniy aloqalar kabi AI ega bo‘lmagan sohalarda muhim rol o‘ynaydilar.
Xulosa qilib aytganda, sun’iy intellektning ta’lim sohasiga kirib kelishi bu shunchaki texnologik yangilik emas, balki insoniyat kelajagini belgilaydigan global jarayondir. U ta’limni shaxsga yo‘naltirilgan, samarali, adolatli va barcha uchun ochiq qilish imkonini beradi. Shu bilan birga, ma’lumotlar xavfsizligi, axloqiy tamoyillar va raqamli tafovut kabi muammolarni ham hal qilishni talab qiladi. Kelajak ta’limi bugun boshlangan va bu yo‘lda sun’iy intellekt insoniyat uchun eng katta imkoniyatlardan biriga aylanmoqda.
Muhammadjon Tursunov,
Toshkent davlat yuridik universiteti o‘qituvchisi
