Tarjima yurtimiz sivilizatsiyaning yuqori choʻqqisiga chiqqan pallalarda boy ilmiy-madaniy merosimizni butun dunyo eʼtiboriga taqdim etishga ham xizmat qilgan.

Hozir mamlakatimizda jahon adabiyoti­ning eng yaxshi namunalarini oʻzbek tiliga tarjima qilish va chop etish, mumtoz va za­monaviy adabiyotimizning eng sara namuna­larini xorijiy tillarga oʻgirish hamda chet ellarda targʻib etish tizimini yaratish, oʻzbek tilida internet adabiyotini shakllantirish boʻyicha chora-tadbirlar dasturini ishlab chi­qish va amalga oshirish ishlari jadal davom etmoqda. “Oʻzbekiston — 2030” strategiya­sining “Maʼnaviy taraqqiyotni taʼminlash va madaniyat sohasini yangi bosqichga olib chiqish boʻyicha islohotlar” yoʻnalishida ham oʻzbek va jahon adabiyoti durdonalarini keng ommalashtirish, jamiyatda kitobxonlik hamda aholiga axborot-kutubxona xizmati koʻrsatishni rivojlantirish maqsadi ilgari surilgan.

Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi raisi­ning birinchi oʻrinbosari Minhojiddin MIRZO bilan bugungi kunda badiiy tarji­maning oʻrni borasida suhbatlashdik.

— Oʻzbek tarjimachilik maktabining oʻn asrga yaqin tarixi bor. Bu maktab ki­tobxonlar qoʻliga jahon va qardosh xalq­lar adabiyotining dunyoqarashni kengayti­radigan, fikrlashga oʻrgatadigan durdona asarlari tarjimasini taqdim qilib kel­gan. Bugun ushbu anʼana qanday davom etyapti?

— “Adabiyot yashasa, millat yashaydi”. Buyuk oʻzbek shoiri Choʻlponning bu purmaʼno soʻzla­ri har bir millat oʻzligining shakllanishi, namoyon boʻlishi, saqlanib, rivojlanib bo­rishida adabiyot qanchalar muhim ahamiyatga ega ekanini yaqqol koʻrsatib turibdi. Ana shu maʼnoda, har bir millatning maʼnaviy kamo­lotida milliy adabiyoti bilan birga jahon adabiyoti durdonalari, ularda ilgari suril­gan gumanistik gʻoyalar katta rol oʻynaydi. Aslida, dunyoda hech bir adabiyot oʻz milliy chegaralarida rivojlanmaydi. Jahon ada­biyoti asrlar davomida bir-birini boyitib, bir-birini taʼsirlantirib, adabiyot istiq­bollarini yaratadi.

Oʻzbekistondagi yangi davr ruhi, shiddati, adabiyotga, adabiy aloqalar rivojiga beri­layotgan eʼtibor barchamizni mamnun etmoq­da. Bugungi kunda yurtimizda millat qalbi va ruhiyati ifodachisi boʻlgan milliy adabiyo­timizni xorijiy mamlakatlarda keng targʻib qilishga, chet el adabiyotining eng sara namu­nalarini oʻzbek tiliga oʻgirib, undan xalqi­mizni bahramand etishga, yoshlarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar, yuksak fazilatlar ruhida tarbiyalashga, kitobxonlikka juda katta ahamiyat berilmoqda. Negaki jahon xalqlari qalbidan allaqachon mustahkam joy olgan, XXI asrda oʻz ijodi bilan insoniyat­ni ezgulik, olijanoblik kabi yuksak gʻoyalar asosida hayot kechirishga daʼvat etib kelayot­gan milliy va jahon adabiyoti namoyandalari boʻlgan shoir va yozuvchilar asarlari yurtimiz va dunyo xalqlari oʻrtasidagi mavjud mada­niy, maʼnaviy koʻpriklarni mustahkamlashga xizmat etayotir.

Davlatimiz rahbari taʼkidlaganidek, “adabiy doʻstlik — abadiy doʻstlik” sari tash­langan maʼnaviy qadamdir. Oʻzbek adiblari, kitobxon xalqimiz jahon xalqlari tarixi, ulugʻ madaniyati va adabiyotiga katta hurmat bilan qaraydi. Ayni damda adabiy aloqalar­ning mustahkamlanishi taʼsirida jahonning juda koʻplab ijodiy tashkilotlari va nashrla­rining mamlakatimiz adabiyoti, adabiy mero­simiz, bugungi kunda ijod qilayotgan adibla­rimiz ijodiga qiziqishi yildan yilga ortib bormoqda. Oʻtgan yillar davomida jahon ada­biyotining bebaho mulki boʻlgan qanchadan qancha asarlar oʻzbek tiliga, milliy adabiyoti­mizning nodir namunalari jahon tillariga tarjima qilindi, bu borada oʻziga xos maktab va anʼanalar shakllandi.

Taʼkidlab oʻtganimizdek, jahon adabiyoti hamisha badiiy tarjima asarlari hisobiga boyigan va bu jarayon bugun ham davom etmoq­da. Aynan tarjima sabab Gʻarb Sharq adabiyo­tidagi goʻzal anʼanalar va ularning zamona­viy talqinidan bahramand boʻlgan, Sharq esa Gʻarbdagi gʻaroyib shakliy izlanishlarni oʻz­lashtirgan va ikki qutb adabiyoti shu asosda barqaror rivojlanib borgan.

Oʻzbek tilida ijod qilgan mumtoz shoir­larimizning barchasi isteʼdodli ijodkor boʻlish bilan birga mahoratli tarjimon va bilimdon tilshunos boʻlgan. Ular oʻz ona tili bilan birgalikda arab, fors, hind, yunon va lotin tillarini ham oʻrgangan, bu tillar­dagi asarlarni bemalol oʻqigan va tarjima qilgan.

Oʻzbek zamonaviy tarjima maktabi necha yuz yillik tajribaga ega boʻlgani holda bu bora­dagi anʼanalarga tayanib, XX asr adabiyoti­ning maʼrifatparvar vakillari — jadidlar ilgari surgan ilgʻor tamoyillarga ergashib rivojlandi. Bugungi kunda Prezidentimiz­ning qardosh va xorijiy davlat rahbarlari­ga sovgʻa qilayotgan kitoblari — V.Gyugoning Fransiya Prezidenti E.Makronga hadya etil­gan “Kulayotgan odam” romani, R.Tagorning Hindiston Bosh vaziri Narendra Modiga tor­tiq qilingan 8 jildli asarlar toʻplami, Ya.Ko­lasning Belarus Prezidenti A.Lukashenkoga topshirilgan “Qadrdon qoʻshiqlar” sheʼriy toʻplami, Jomiyning Tojikiston Prezidenti E.Rahmonga berilgan “Saylanma”si, Maxtum­qulining Turkmaniston xalq yetakchisi G.Ber­dimuhamedovga sovgʻa qilingan “Saylanma”si ham xalqlar, millatlar oʻrtasidagi doʻstona munosabatlarni yanada mustahkamlashda ada­biyot qanchalar muhim oʻrin tutishini yaqqol namoyon etib turibdi. Shu maʼnoda, badiiy tarjima bugunga kelib, Oʻzbekistonning na­faqat madaniy, balki ijtimoiy va siyosiy hayotining uzviy qismiga aylandi.

Oʻzbek badiiy tarjima maktabi anʼana­lari davom etib kelyapti. Bugun badiiy tar­jimada Gʻarb adabiyotini asliyatdan oʻgirish anʼanasi jadal rivojlanmoqda. Bu borada oldingi oʻrinlarni yoshlar egallamoqda. Shu bilan birga, adabiyotimiz Sharq va Gʻarbning zamonaviy anʼanalari bilan uygʻunlashgan holda yangi bir qiyofada yashamoqda. Bu ham badiiy tarjimaning xizmatidir.

— Davlatimiz rahbari 2024-yil 4-iyun­da “Badiiy tarjima sohasida Muhammad Rizo Ogahiy nomidagi xalqaro mukofot­ni taʼsis etish toʻgʻrisida”gi qarorni imzolagan edi. Ayni pallada uning ijro­siga qaratilgan ishlar qanday bosqichda?

— Mazkur qaror bugungi adabiy hayotning eng muhim voqeasi boʻldi. Bu mukofot mil­liy adabiyotimizga jahon adabiyotidagi il­gʻor shakl va izlanishlarni olib kirayotgan, oʻzbek adabiyotining sara asarlarini xorij­da targʻib qilayotgan fidoyi tarjimonlar mehnatiga munosib ragʻbatdir.

Yozuvchilar uyushmasi ushbu mukofotning ishchi organi hisoblanadi. Qoidaga koʻra, xalqaro mukofot tanloviga asarlarni tar­jimonlarning oʻzi yoki shu asarni chop qilgan nashriyotlar taqdim etdi. Tanlov 1-iyunda eʼlon qilingandan keyin asarlar uch oy ichi­da qabul qilindi. 3-sentyabrdan asarlarni koʻrib chiqish boshlandi. Taniqli tarjimon­lar, adabiyotshunoslar, yozuvchi va shoirlardan iborat hayʼat ikkita tarkibda ishladi. Biri oʻzbek tilidan xorijiy tilga qilingan tar­jimalarni koʻrib chiqsa, ikkinchisi jahon tillaridan oʻzbek tiliga oʻgirilgan asarlar­ni nazardan oʻtkazdi.

Hozir tanlov oʻzining hal qiluvchi bosqi­chiga yetib keldi, yaqin orada mukofotni top­shirish marosimida Muhammad Rizo Ogahiy nomidagi xalqaro mukofot sovrindorlari nomi eʼlon qilinadi. Bu tanlov tarjimon­lar uchun katta imkoniyatlar eshigini ochadi. Avvalo, adabiy jamoatchilikning yuksak eʼtirofi, qolaversa, tarjimonning ijo­diy biografiyasi uchun juda yaxshi tavsif, albatta, salmoqli moddiy ragʻbat — bular­ning bari tarjimonning mehnati, uning ke­yingi qadamlari uchun ijobiy turtki vazi­fasini oʻtaydi.

Tanlov badiiy tarjima sohasining rivo­ji uchun ham muhim ahamiyatga ega. Tarjima­shunoslik sohasi uchun tadqiqot obyektlari yaratiladi, oʻzbek adabiyoti targʻiboti uchun ufqlar kengayadi, yosh tarjimonlarni yetish­tirish ishlari ham yangi bosqichga koʻtarila­di, chunki yoshlar intilishi uchun yuksak eʼti­rof choʻqqisi yuzaga keladi.

— Yozuvchilar uyushmasi tomonidan bu­gungi kunda badiiy tarjimani rivojlan­tirish boʻyicha qilinayotgan ishlar, yangi­liklar, rejalar bilan oʻrtoqlashsangiz.

— Oʻzbekistonda badiiy tarjima fao­liyatining rivojlanish istiqbollari, agar bugungi kunning surʼatini hisobga olsa, albatta, kechagidan balandroq. Chunki bugun badiiy tarjimaga ehtiyoj kuchli, mana shu talab rivojlanish uchun turtki boʻlib xizmat qilmoqda. Shu yil boshidayoq Doʻrmonda “Ba­diiy tarjima: kecha, bugun, ertaga” forumi oʻtkazildi. Unda tarjima oldida turgan va­zifalar muhokama qilib olindi.

Uyushmada Xalqaro aloqalar va badiiy tarjima boʻlimi faoliyat yuritadi, u badiiy tarjima sohasi uchun masʼul boʻlinmadir. Shuningdek, jamoatchilik asosida ishlay­digan Badiiy tarjima kengashi ham bor. Badiiy tarjima sohasidagi ishlarni mana shu ikki boʻlinma muvofiqlashtirib boradi. Tarjima sohasini rivojlantirish uchun tar­jimonlar va tarjimashunoslarni jamlab oʻtkaziluvchi qator tadbirlarimiz borki, shu­lar doirasida sohaning mavjud muammolari tahlil qilinib, yechimlar izlanadi.

Yaqinda Parkent tumanidagi “Zarkent” ijod uyida Respublika tarjimonlari II fo­rumi oʻtkazildi. Forumda uch yoʻnalish — tur­kiy tillardan tarjima, ingliz tili va rus tili orqali tarjima qilish boʻyicha yoshlar uchun mahorat saboqlari, tajribali tarji­monlar bilan ijodiy suhbatlar va tahlil­lar boʻlib oʻtdi. Respublika yosh ijodkorla­rining Zomin seminarida har yili badiiy tarjima yoʻnalishida maxsus “mahorat saboq­lari” boʻlib oʻtadi va uning natijasida yangi- yangi iqtidor egalari aniqlanadi. “Doʻrmon bahori” forumi esa badiiy tarjima orqali Oʻzbekistondagi rusiyzabon adabiyotni oʻzbek oʻquvchisiga, oʻzbek adabiyotini rus oʻquvchisiga yetkazish masalasini muhokama qiladi.

Hozir oʻzbek tarjimachiligini yanada ri­vojlantirish uchun zarur boʻlgan barcha tag­zaminlar mavjud. Yozuvchilar uyushmasi mana shu tagzamindan koʻmak olib, milliy adabiyo­timizni yangi anʼanalar bilan boyitish, shu bilan birga, oʻzbek adiblarini jahon miqyo­sida tanitish asoslarini yaratishga intil­moqda.

— Badiiy tarjima faoliyatining aso­siy yoʻnalishlari qanday, bu borada qaysi mamlakatlar bilan aloqalar faol, shu­ningdek, qaysi oʻzbek yozuvchisining asar­lari xorijiy tillarga, qaysi xorijiy yozuvchining asarlari oʻzbek tiliga tarji­ma qilinib, adabiy jamoatchilik va oʻquv­chilar oʻrtasida katta qiziqish uygʻotgan?

— Oʻzbek zamonaviy badiiy tarjimachili­gining qamrovi juda keng. Bunga amin boʻlish uchun birgina “Jahon adabiyoti” jurnali­ni varaqlab koʻrishning oʻzi kifoya qiladi. Yanvar sonining oʻzida Kanada, Kolumbiya, Irlandiya, Rossiya, Ozarbayjon, Turkiya ada­biyoti vakillari asarlaridan tarjimalar jamlangan. Shu maʼnoda, qaysi mamlakat­ning adabiyoti koʻproq tarjima qilinadi de­gan savolga qisqa javob berishning imkoni yoʻq. Bugun turkiy xalqlarning zamonaviy adabiyotiga qiziqish kuchli. Buni soʻnggi paytlarda ijtimoiy va madaniy hayotimizda roʻy berayotgan yangilanishlar bilan izohlash mumkin.

Qirgʻiz adabiyotida Chingiz Aytmatov or­tidan ergashib kelayotgan adiblar ijodi ix­losmandlarni juda qiziqtiradi. Shu maʼ­noda qirgʻiz nasridan soʻnggi ikki yil ichida qator yirik tarjimalar qilindi. Masalan, Tugalboy Sidiqbekovning “Koʻk yalov”, Sul­ton Rayevning “Toʻfon” romanlarining oʻzbek tilida chop etilishi katta yangilik boʻldi. Ozar adabiyotiga qiziqish bizda hamisha kuch­li edi. Yozuvchi Iftixorning “Nizomiy Gan­javiy” tarixiy dramasi oʻzbek tiliga oʻgi­rilishi ham ijobiy voqealardan biridir. AQSH, Avstraliya va Yevropa adabiyotidan tar­jimalar ilgari faqat rus tili orqali amal­ga oshirib kelingan edi. Soʻnggi paytlarda asarni asliyatdan oʻgirish amaliyoti kuchayib boryapti.

Ibrohim Gʻafurov, Abdulla Sher, Mirza­li Akbarovdek ustozlar ortidan kelayotgan Alisher Otaboyev, Abduqahhor Iminov, Shah­noza Rahmonova, Furqat Soatov, Davronbek Mamarasulov, Qandilat Yusupova, Nazira Yusupova kabi tarjimonlar bugungi kunda ingliz, nemis, fransuz tillarida yozilgan nasriy asarlarni bevosita asliyatdan tarji­ma qilayotir. Sharq adabiyoti, xususan, turkiy tilli adabiyot vakillari ijodini asliyatdan oʻgirayotgan Tohir Qahhor, Murtazo Saiduma­rov, Shorustam Shomusarov, Muzaffar Ahmad, Boboxon Muhammad Sharif, Shermurod Sub­hon, Shahlo Qosimova ortidan kelayotgan yangi avlod — Dilafroʻz Muhiddinova, Shahlo Ah­medova, Rahmat Bobojon, Sevara Alijonova, Zilola Abdugʻafurova, Jasur Ziyamuhamedov, Alisher Sabriy arab, turk, koreys, xitoy, fors tillarida yaratilgan asarlarni asliyat­dan oʻzbek tiliga oʻgirmoqda.

Bugungi kunda Yozuvchilar uyushmasi yetti mamlakat — Turkiya, Ozarbayjon, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Tojikiston, Belarus Yozuvchi­lar uyushmalari va Saudiya Arabistonidagi ikkita ilmiy-adabiy tashkilot bilan ham­korlik haqida memorandum imzolagan. 2023-yilda ushbu hamkorlik doirasida Qozogʻis­tonning “Tan-sholpan” jurnalida 27 nafar yozuvchi va shoirimizning sheʼr va hikoyalari qozoq tilida chop qilindi. 2024-yilda Abdul­la Qodiriyning “Oʻtkan kunlar” asari arab tilida Misrda va Saudiya Arabistonida nashr etilgan boʻlsa, ushbu oʻlmas asar shu yilning oʻzida xitoy tilida Pekinda nashr etildi, Oʻt­kir Hoshimovning “Dunyoning ishlari” qis­sasi ingliz tilida AQSHda, Bokuda Isajon Sultonning “Alisher Navoiy” romani ozar­bayjon tilida, Normurod Norqobilovning nasriy toʻplami turk tilida bosildi. 2025-yil Moskvada “Antologiya uzbekskoy poezii” kitobining 3-jildi, “Oʻtkan kunlar” romani qirgʻiz tilida, Anvar Obidjonning “Mesh­polvon” qissasi hind tilida, Muhammad Ali­ning “Kleopatra” romani rus tilida nashr qilindi. Bu maʼlumotlar bugungi adabiy alo­qalar dengizidan bir necha tomchi, xolos.

— Turkiy xalqlar adabiyotining yuz jildligi oʻqirmanlarga tortiq qilingan edi. Xalqaro jamoatchilikning munosaba­ti qanday boʻldi?

— “Turkiy adabiyot durdonalari” 100 jildli asarlar majmuasi 2022-yilda chop etilgan boʻlsa-da, qardosh oʻlkalardagi ada­biy tashkilotlarning hayratlari hanuz tin­magan. Chunki bunday koʻlamdor, katta loyiha turkiy tilli boshqa mamlakatlarda amalga oshirilmagan. Oʻtgan davr ichida majmua taq­dimotlari Turkiya, Ozarbayjon va Qirgʻizis­tonda oʻtkazildi, bir qancha xalqaro kitob yar­markalarida namoyish etildi. Majmua barcha viloyat va oliy oʻquv yurtlari kutubxonala­riga topshirilgan, Oʻzbekistonning har bir viloyatida bu majmuani nashrga tayyorlagan ijodkorlar bilan uchrashuvlar, taqdimot­lar boʻlib oʻtdi. Ushbu majmua turkiy tilli adabiyotning bor salobatini namoyish etish barobarida kitobxonlar uchun turkiy tilli davlatlar adabiyoti qiyofasini oʻzida jamla­gan beqiyos nashr, oʻzbek badiiy tarjimachi­ligining iqtidorini koʻrsatadigan namuna boʻlib qoldi.

Hozir keyingi ikki-uch yilga moʻljallan­gan ikkita katta loyiha boshlanmoqda. Bu­lar “Turkiy ellar folklori durdonalari” va “Jahon bolalar adabiyoti durdonalari” 100 jildliklarini oʻzbek tilida nashr etish vazifasidir. Agar “Turkiy ellar folklori durdonalari” muayyan jugʻrofik oʻlcham bilan kifoyalansa, “Jahon bolalar adabiyoti dur­donalari” asarlar majmuasi beshta qitʼa bolalar adabiyoti vakillari ijodini qamrab oladi. Yaʼni 5 ta qitʼadagi 65 ta davlatda is­tiqomat qilayotgan bolalar shoirlari va yozuv­chilari asarlari oʻzbek tilida chop etiladi. Shu kungacha “Jahon bolalar adabiyoti durdo­nalari” 100 jildligiga jami 428 muallif­ning asarlari kiritilishi aniqlangan va bu raqam nashr ishlariga tayyorgarlik jarayoni­da yanada koʻpayishi mumkin.

Shunday koʻlamdor loyihalar isteʼdodli tarjimonlarning boshini qovushtirishni taqozo qiladi. Yozuvchilar uyushmasi tashkil qilayotgan anjumanlar, konferensiya va yosh­lar uchun mahorat saboqlari yangi loyihalar­ga tayyorgarlik ishlarini muvofiqlashti­rishda katta ahamiyatga ega.

— Bugungi kundagi tarjima asarlari­ning maʼnaviy qiyofasi nimalarga bogʻ­liq holda shakllanmoqda?

— Bu haqda gapirganda, bir necha muhim jihatga eʼtibor qaratish lozim. Jamiyat­ning globallashuvi va madaniy muloqotning ortishi bilan tarjima asarlari nafaqat adabiyot sohasida, balki umumiy madaniy hayotda ham muhim rol oʻynaydi. Har bir tarjima asari bir madaniyatni boshqasiga koʻchirishning bir qirrasi boʻlib, uning maʼ­naviy, adabiy va ijtimoiy qiyofasi har xil omillardan taʼsirlanadi.

Globallashuv kuchayishi bilan madaniy almashinuv yanada tezlashdi. Bu esa turli xalqlar, millatlar va madaniyatlar orasi­da adabiy aloqalarni kuchaytirdi. Tarjima asarlari ushbu jarayonda muhim vosita sifa­tida xizmat qiladi.

Tarjima asarlari til va undagi maʼnaviy xususiyatlarni saqlash yoki oʻzgartirish orqali oʻz maʼnaviy qiyofasini olib keladi. Tarjima asarlarining maʼnaviy qiyofasi shundan ibo­ratki, ular odatda maʼnolarning yorqinligi, obrazlar, ramzlar va sezgilarning konversiya­siga taʼsir koʻrsatadi. Maʼnaviy taʼsirning yuzaga kelishi chogʻida tarjimonning shaxsiy yondashuvi, ijodiy qobiliyati va madaniy bi­limlari muhim rol oʻynaydi.

Badiiy adabiyot tarjimasida global ij­timoiy muhitning kuchli taʼsiri sezilmoq­da. Boshqa mamlakatlardan kelgan asarlar koʻ­pincha oʻsha yurtlardagi ijtimoiy va siyosiy holatlarga hamda umumiy inson huquqlari, adolat, inson huquqlariga oid fikrlarni oʻz ichiga oladi. Bunday asarlar global maʼna­viy qiyofa bilan hamohang boʻladi.

Bugungi kundagi tarjima asarlarining maʼnaviy qiyofasi jamiyatning globalla­shuvi, madaniy-ijtimoiy muhit, tilning oʻzgarishi va madaniy almashinuvlar bilan bogʻliq. Tarjima asarlari ham ijodiy, ham madaniy, ham maʼnaviy nuqtayi nazardan katta ahamiyatga ega. Maʼnaviy mezonlar va madaniy xususiyatlarni aniqlash va ularni saqlash tarjimonning eng muhim vazifasi darajasiga koʻtarilgan.

Oʻzbek tarjimonlari mana shunday sha­roitda milliy adabiyotimizni boyitish yoʻlida mehnat qilmoqda. Aytish kerakki, badiiy tarjima ijodkorning tanilishida­gi eng muhim vositadir. Shu maʼnoda, oʻzbek adabiy muhitiga kirib kelishni istovchi xorijiy ijodkorlar talaygina. Lekin ular­dan faqatgina xalqimiz mentalitetiga mos, uning badiiy tafakkurini kengaytiruvchi, umuminsoniy tamoyillar ruhidagi asarlar­gina oʻzbek adabiy maydoniga kirib kelishi kerak. Tarjimonlar esa bu borada chinakam zargar vazifasini ham bajaradi. Bir tomon­dan, tarjima uchun chinakam maʼnaviy qim­matga ega asarni tanlab olsa, ikkinchi tomon­dan, ushbu asarning asl qimmatini saqlagan holda tarjima qilishga intiladi.

Suhbatdosh: Nodir MAHMUDOV,

“Yangi Oʻzbekiston” muxbiri