Адамларды разы етиў, халықтың турмыс шараятын және де жақсылаўға қаратылған реформалар бүгин өз нәтийжесин берип атырғанын көрип, билип турмыз. Мәмлекетимиз басшысының "Дийқан бай болса, мәмлекет бай болады" деген сөзлери негизинде де әне усы ийгиликли мақсет жәмленген.
Буннан он жыл бурын халықаралық экспертлер менен сөйлесиўде климат өзгериўи, жаўын-шашынлар ҳәм әсирлик музлықлардың азайыўының Орайлық Азияға тәсирин додаладық. 2025-жылға келип регионда суў ресурслары 5 процентке шекем, 2030-жылларда 10 процентке шекем азайыўы мүмкин екени, халықтың суў тамтарыслығынан қыйналыўы ҳаққында қәўетерли болжаўлар билдирилди.
Мәмлекетимиз басшысы суў хожалығы тараўының алдына, биринши гезекте, халқымыздың талабы ушын суўды жеткерип бериў, климат өзгериўи ҳәм басқа да тәсирлер себепли суўдың жетиспей атырған бөлегин қаплаў ўазыйпасын қойған.
Көрилип атырған илажлар нәтийжесинде 2023-жылы 7, 2024-жылы 8 миллиард куб метр суў үнемленди. 2025-жылы болса бул көрсеткишти 10 миллиард куб метрге жеткериў нәзерде тутылған. Бул жетиспеўшилиги болжанған сол суў муғдарына тең десек қәте болмайды. Яғный, үнемлеў арқалы бизге жетпей атырған суў муғдарын қаплап атырмыз.
2030-жылға шекем жылына 15 миллиард куб метр суўды үнемлеўге ерисиў мақсет етилген.
Нөкис қаласында изей суўлар себепли көше шетлери ҳәм жол бойындағы жерлерди дуз қаплап, гүл ҳәм райхан түўе ағаш-тереклер де көгериўи қыйын еди. Президентимиздиң басламасы менен 2017-жылы Нөкис қаласынан өтетуғын "Дослық" каналын бетонлаўға кирисилди. "Нөкис" коллекторын басқышпа-басқыш қурыў жумыслары басланды. Қысқа ўақытта нәтийже бой көрсетти. Каналдағы суў фильтрациясы азайып, жер асты суўларының қәдди пәсейди. Бүгин Нөкис көшелерин барып көрсеңиз, гүллер жайнап турғанының гүўасы боласыз.
Ямаса бир ўақытлары Гүлистан қаласында жер асты суўлары нормадан артып кетип, инсаныйлық сиясатынан қәдирленип атырғанлар өзлерин бахытлы сезип атырғанынан Сырдәрья ўәлаятының орайын Янгиер қаласына көшириў мәселеси де көрип шығылған еди.
Мәселениң шешимине Шавкат Мирзиёевтиң өзи бас-қас болды, зәрүр қаржылар табылды. Гүлистан қаласынан өтиўши каналды реконструкциялаў ҳәм бетонлаў нәтийжесинде суў фильтрлениўи азайды. Вертикал дренаж қудықлары қурылды, ирригация ҳәм мелиорация илажлары әмелге асырылып, жер асты суўларының қәдди сезилерли дәрежеде төменлетилди.
Бундай мысаллар жүдә көп. Үргенш қаласында "Шават" каналының бетонланыўы себепли яки болмаса дерлик батпаққа айланыўы мүмкин болған Нарын районында тик қудықлардың қурылысы нәтийжесинде жер асты суўлары менен байланыслы машқалалар сапластырылды.
Президентимиздиң итибары себепли суў хожалығы тараўына да үлкен инвестициялар киргизилип атыр. Ислам раўажланыў банкиниң қатнасыўында Хорезм ўәлаятындағы "Тошсоқа" каналлар системасы, Жәҳән банки қаржылары есабынан Ферғана ойпатлығы ўәлаятларындағы каналлар, Азия раўажланыў банкиниң бирге ислесиўинде Бухара ўәлаятындағы, Ислам раўажланыў банкиниң кредитлери есабынан Сурхандәрья ўәлаятындағы каналларды бетонлаў нәтийжесинде усы каналлар аймағында жер асты суўларының қәдди орташа көп жыллық көрсеткиштен 0,3-0,5 метрге төменледи, каналлардың пайдалы жумыс коэффициенти артты.
Ең тийкарғысы, суўғарылатуғын жерлердиң суў тәмийнаты жақсыланды, суў өзи ағып келиўи есабынан мыңлаған киши насос станцияларының жумысы тоқтатылды. Электр энергиясы ҳәм эксплуатацияға кететуғын қаржылар үнемленди.
Президентимиз 2023-жыл 29-ноябрь күни аўыл хожалығында суў ресурсларынан ақылға уғрас пайдаланыў ҳәм шығынларды азайтыў илажлары бойынша өткерилген видеоселектор мәжилисинде канал ҳәм салмаларды бетонлаў мәселесине айрықша итибар қаратты.
Есап-санақларға бола, бетонланбаған ирригация тармақларында жылына орташа 14 миллиард куб метр ямаса 36 процент суў ысырап болмақта. Соның ушын, 2024-жыл суў хожалығында "Каналларды бетонлаў жылы", деп жәрияланды. Мәмлекетлик бюджеттен 676,7 миллиард сум ажыратылып, 555 километр каналлар реконструкцияланды. Кластер, фермер хожалықлары тәрепинен 13,5 мың километр ишки суўғарыў тармақлары бетон қапламаға өткерилди.
Булар тек ғана айтып өтип кетилетуғын санлар емес. Демек, булардың артында халықтың абаданлығы, дастурханларымыздың молшылығы мәселеси турыпты.
Жақын-жақынға шекем тамшылатып суўғарыў технологиясы Өзбекстан шараятына туўра келмейди, бизиң ыссы климатымызға салмадан дәстүрий усылда суўғарыў сәйкес, деген надурыс көзқарас бар еди.
Өзбекстанда 4,3 миллион гектар суўғарылатуғын жер майданы болса, соның дерлик 40 проценти соңғы бес-алты жылда суўды үнемлейтуғын технологиялар менен қамтып алынды.
Кейинги жыллары суўды үнемлейтуғын технологияларды енгизгенлерди хошаметлеў ҳәм қоллап-қуўатлаў бойынша Президенттиң 7 пәрман ҳәм қарары қабыл етилди.
Бурын суўды үнемлейтуғын суўғарыў технологияларының үскенеси ҳәм комплектлеўши бөлеклери сырт мәмлекетлерден алып келинген. 2019-жылы мәмлекетимизде суўды үнемлейтуғын технологиялар менен шуғылланатуғын еки-үш кәрхана бар еди. Ҳәзирги ўақытқа келип бундай кәрханалардың саны 60 тан асты. Өндиристи локализациялаў есабынан бир гектар ушын өнимниң өзине түсер баҳасы 20 процентке шекем арзанлаўы менен бирге орынларда сервис хызмети жолға қойылды. Тек ғана суўды үнемлейтуғын технологияларды енгизиў есабынан 2024-жылы 2,5 миллиард куб метр суў үнемленди.
Егер Президент қатаң талап қоймағанда, мәмлекет тәрепинен кредит, субсидиялар ажыратылмағанда елеге шекем суўды үнемлейтуғын технологиялардың айырым усыллары бизиң шараятымызға сәйкес келмейди, деп өзимизди жубатып жүрген болар едик.
Өзбекстан Республикасы суў хожалығын раўажландырыўдың 2020-2030-жылларға мөлшерленген концепциясында мәмлекетте суўғарылатуғын майданларды суўды үнемлейтуғын технологиялар менен 100 процент қамтып алыў ўазыйпасы қойылған. Және 4-5 жылда үлкен шектиң қалған бөлеги де әмелге асырылады.
Өзбекстан суўды үнемлейтуғын технологияларды енгизиў ҳәм суўды басқарыўда заманагөй технологиялардан пайдаланыў имканиятларын кеңейтиў бағдарында регион мәмлекетлери арасында интакер болмақта. "Орайлық Азияда суўды үнемлейтуғын технологияларды енгизиў бағдарындағы ҳәрекетлерди бирлестириў ҳәм бул тараўда регионаллық бағдарламаны иске қосыўға шақырамыз", деди Президентимиз Самарқанд халықаралық климат форумындағы шығып сөйлеген сөзинде.
Айтпақшы, жаратылған шараятлар есабынан быйыл алдыңғы фермерлеримиз арасында жаңа ҳәрекет пайда болды. Суўды үнемлейтуғын технологияларды қолланыў ушын қуяш панелине өтип атырғанлардың қатары кеңеймекте.
Ашығын айтыў керек, суў хожалығы тараўына мәмлекетлик бюджеттен ажыратылып атырған қаржының 70 проценти 1700 ге шамалас насос станциясы ушын жумсалатуғын 7 миллиард киловатт-саат электр энергиясына қаратылады. Көрилген илажлар нәтийжесинде 2017-жылы 8,3 миллиард киловатт-саат электр энергиясы жумсалған болса, 2024-жылы бул көрсеткиш 6,5 миллиард киловатт-саатқа түсти.
Президентимиз тәрепинен 2024-жыл 7-ноябрь күни аўыл хожалығында суў ҳәм энергия дәреклеринен ақылға уғрас пайдаланыў және шығынларды азайтыў илажлары бойынша өткерилген видеоселектор мәжилисинде соңғы жыллары 1 миллиард доллар есабынан Қаршы, Әмиў-Бухара, Әмиў-Занг сыяқлы ири насос станциялары модернизацияланғаны, бирақ орта ҳәм майда насослар гөнергени себепли суўдың өзине түсер баҳасы артып баратырғаны атап өтилген еди. Усы сыяқлы машқалалардан келип шығып, мәжилисте гезектеги ўазыйпалар белгиленди. 2025-жыл - суў хожалығында "Насослар нәтийжелилигин арттырыў жылы" деп жәрияланды.
Президентимиздиң атап өткениндей, суў хожалығы тараўында кескин өзгерис ислеўдиң бирден-бир жолы - санластырыў. Бул арқалы ашық-айдынлық, анықлық тәмийинленеди, коррупцияның алды алынады.
"Өзбекстан - 2030" стратегиясы ҳәм суў хожалығын раўажландырыў концепциясында белгиленген мақсетлерден келип шығып, кейинги төрт жылда онлайн режимде 13 мың 174 суў сақлағыш ҳәм ирригация системасының суў өлшеў постларында суў ресурсларын бақлап барыў имканиятын беретуғын "Ақыллы суў", 10 мың 296 мелиоративлик бақлаў қудықларында жер асты суўлары көрсеткишлери ҳәм жерлердиң минералластырылғанлық дәрежесин қадағалаўшы “DIVER”, 1 мың 748 насос станциясында суўдың жумсалыўын мониторинг етиў қурылмалары орнатылды. 96 ири суў хожалығы объектиниң басқарыўы автоматластырылды.
Министрлик жанында Суў хожалығын санластырыў орайы шөлкемлестирилди. "Суў есабы", "Насос станциялары" сыяқлы мәлимлеме системалары жаратылды.
Президентимиздиң 2024-жыл 23-сентябрьдеги "Кәмбағаллықтан абаданлыққа қарай" бағдарламасын әмелге асырыў бойынша биринши гезектеги илажлар ҳаққында"ғы қарары халқымызға көрсетилген үлкен ғамқорлық үлгиси болды. Соның ушын, ҳүжжетте 2024-2025-жылларда ең аўыр жағдайдағы мың мәҳәлледе қыйтақ жерлерди суўғарыўды жақсылаў ямаса оларда электр энергиясының турақлы жеткерип берилиўин тәмийинлеў, интернеттиң сапасын арттырыў, ишки жолларды оңлаў ҳәм басқа да инфраструктураны жақсылаў мақсетлери ушын 3,2 триллион сум қаржы ажыратылатуғыны белгиленди.
Мәмлекетимиз басшысы халық ертең ямаса узақ келешекте емес, бүгин жақсы жасасын деген идеяны алға қоймақта. Бүгин қыйтақ жерине егин ексин, дәрамат алсын, бай жасасын, деп атыр.
Усы мақсетте "Кәмбағаллықтан абаданлыққа қарай" бағдарламасы шеңберинде 2025-жылы 864 объект бойынша улыўма баҳасы 1,1 триллион сумлық 1882 километр суўғарыў тармағы бетонланды, 185 километр лоток тармағы, 380 километр қубыр, 818 суўғарыў қудығы қурылды, 421 насос агрегаты орнатылды.
Суў тәмийнатында машқала болған мәҳәллелердеги 467 мың шаңарақтың 77,5 мың гектар қыйтақ жеринде суў тәмийнаты жақсыланды.
Бүгин суў хожалығы системасындағы жумыслардың көлеми кең. Булардың басында, бәринен бурын, тараўды иш-ишинен жақсы билетуғын, билими ҳәм узақ жыллық тәжирийбеси менен бизге жол-жоба көрсетип киятырған Президентимиз Шавкат Мирзиёев турғанын айрықша атап өтемиз.
Қыйыншылықсыз өмир жоқ. Жыллар өтер, суў тамтарыс болар, дәўирлер келер суў және көбейер. Қалайда, Өзбекстан халқы тыныш жасаўға ҳақылы. Себеби оларды ойлайтуғын, бул жерде жасап атырған адамлар ушын қайғыратуғын ел басшысы, ояў жүрекли инсан бар. Ол инсанның алдын ала биле отырып, узақты гөзлеп әмелге асырып атырған илажлары себепли бул үлке раўажланыў изине түсип алған, халқымыздың турмысы жылдан-жылға абаданласып бармақта.
Шавкат ҲАМРОЕВ,
суў хожалығы министри
