Өзбекстандағы су ресурстарының 20 пайызы республикада қалыптасады, оның басым бөлігі көршілес елдерде. Климаттың өзгеруіне байланысты су көздері жыл сайын азайып келеді. Трансшекаралық өзендерді басқаруға қатысты да жағдай күрделі. Соның нәтижесінде 2030 жылға қарай елде су тапшылығы 15 миллиард текше метрге жетеді деген болжам бар.
Бірақ осы жағдайда да су тиімсіз пайдаланылуда. Республикадағы жалпы су ресурстарының 90 пайызы ауыл шаруашылығына жұмсалады. Мысалы, республикадағы бір гектар мақта алқабын суаруға 10-11 мың текше метр су жұмсалса, климаты мен жер бедері ұқсас елдерде 2-3 есе аз су жұмсалады. Бұл жағдай, суды дұрыс пайдаланып, ысырап етпеу есебінен орындалуда.
Жыл сайын су шаруашылығына орта есеппен 1 миллиард доллар бөлінеді. Бұл сала бюджет қаражатынан ақша алуда білім беру, денсаулық сақтау және ауыл шаруашылығынан кейін 4-ші орында. Алайда, су ресурстарын басқарудағы қате есептеулер мен ескі көзқарастардың салдарынан жүйеде тиімділік аз.
Жиында осы саладағы проблемалар, жаңа бастамалар мен міндеттер талқыланды. Мемлекет басшысы бір жыл ішінде суды үнемдеудің төтенше жүйесіне көшуді ерекше атап өтті.
Бірінші маңызды міндет – каналдар мен арықтарды бетондау. Есеп бойынша, бетонсыз суару желілерінде жылына орта есеппен 14 миллиард текше метр немесе 36 пайыз су экономикалық пайдасыз ысырап болуда. Ең көп суды тиімсіз пайдалану Қарақалпақстан Республикасы, Наманган, Науаи, Хорезм және Бұхара облыстарында байқалады. Каналдардың соңында жайғасқан 175 мың гектар егістік алқаптың сумен қамтамасыз етілуі өте қиын.
Жалпы, суды ысырап ету салдарынан ел экономикасын жылына 5 миллиард доллар табыстан айырып отыр.
Сондықтан су шаруашылығында «каналдарды бетондау бойынша серпінді жыл» жарияланды. Алдағы жылы 1500 шақырым, яғни биылғы жылмен салыстырғанда 4 есе көп ірі каналдарды бетондау міндеті қойылды. 2025 жылы кемінде 2 мың шақырым канал бетондалады.
Қараша-наурыз айлары бұл үшін ең қолайлы уақыт екені, жобасы дайын каналдардың құрылысын қазірден бастау керектігі айтылды. Облыс және аудан әкімдеріне бір жылдың ішінде 3500 шақырым ішкі желіні бетонмен қаптауды тапсырды. Мүдделі кластерлер мен шаруаларға арнайы техника мен құрылыс материалдарына көмектесіп, шығынды 2 есеге азайтуға болатыны айтылды.
Екінші маңызды міндет – суды үнемдейтін технологияларды енгізу.
Өзбекстанда 4,3 миллион гектар суармалы жер болса, оның 30 пайызына су үнемдеу технологиясы енгізілген. Мұндай кластерлер мен шаруашылықтарда суды 30-40 пайызға, тыңайтқыш пен жанармайды 25-30 пайызға үнемдеумен қатар өнімділік артты.
Дегенмен, сумен қамту құны өте қымбат тұратын Қашқадарияда осылайша суарылатын жер 16 пайызды құрайды. Суды үнемдеудің ең қарапайым агротехникалық шарасы болып табылатын жерді лазерлік тегістеу жеткіліксіз. Мұндай аумақтар Қашқадария, Самарқанд және Ташкент облыстарында 10 пайызға да жетпейді.
Оның бір себебі – су үнемдеу технологиясын енгізген шаруаларға несие пайызының бір бөлігін өтеу тәртібінің жұмыс істемеуі. Сондықтан жиында қаржыландырудың жаңа жүйесі белгіленді. Оған сәйкес, кластерлер мен фермерлерге су үнемдеу технологияларын енгізуге екі жылдық жеңілдікпен бес жылға 14 пайыздық несие беріледі. Ол үшін ашық платформа іске қосылады. Банкпен де, жеткізушілермен де келісімшарт электронды платформа арқылы онлайн режимінде жасалады.
Мұның қаржылық және ұйымдастырушылық жағы бойынша жауапты азаматтарға тапсырма берілді. Суды үнемдеу енгізілген аумақтарды жыл сайын кеңейтіп, бұл тұрғыда Түркия, Испания, Қытай елдерінің тәжірибесін зерделеу маңыздылығы айтылды.
Алдағы үш жылда ауыл шаруашылығы техникасының 15 пайызын және лазерлі тегістегіштің 30 пайызын субсидиялау тәжірибесі жалғасады. 2026 жылға қарай барлық егістік алқаптары лазермен тегістеледі. 2026 жылдан кейін лазермен тегістелмеген жерлерге жер және су салығы күрт өседі.
Үшінші маңызды міндет – суды жеткізу шығындарын азайту.
Бүгінде кластерлер мен шаруаларға берілген әрбір 1 текше метр суға орта есеппен 212 сум жұмсалады. Бірақ Бұхара, Қашқадария, Наманганда 2-3 есе қымбат.
Бұл ретте су шығынының 63 пайызы сорғы станцияларының үлесіне тиеді. Атап айтқанда, суаруға жыл сайын 7 миллиард киловатт-сағат электр энергиясы жұмсалады. Су сорғыларының 80 пайызы ескіргендіктен, энергия шығыны көп.
Мемлекет басшысы осы шығындарды азайтып, тиімділікті арттырудың ең дұрыс жолы сорғыларды жаңартып, оларды басқаруды жеке серіктестікке беру екенін айтты.
Осыған байланысты бірнеше жоба іске қосылған. Осы жұмыстарды жеделдете отырып, халықаралық қаржы ұйымдарының қатысуымен келер жылдың басында 95 сорғы станциясын жаңартып, тағы 118-іне тендер жариялау міндеті жүктелді.
Бұл ретте шетелдік компаниялар 268 сорғыны өз бақылауына алу туралы бастамасын білдірген.
Жалпы, осы шаралар арқылы келесі жылы сорғылардың электр энергиясын тұтынуын 300 миллион киловатт сағатқа, ал алдағы үш жылда 1,5 миллиард киловатт сағатқа қысқартуға болатыны көрсетілді.
Су ресурстары министрлігіне халықаралық қаржы ұйымдарымен бірлесіп, сорғыларды жаңғыртудың үш жылдық бағдарламасын әзірлеу тапсырылды. Салаға заманауи менеджментті енгізу, су есебін жүргізу бойынша тапсырмалар берілді.
Жиында Су шаруашылығы министрі, әкімдер және басқа да басшылардың ақпараты тыңдалды.
