Saylovning ushbu tizimi turli siyosiy kuchlar vakillari va siyosiy boshqaruv barqarorligi oʻrtasidagi muvozanatni taʼminlaydi. Bu esa uni zamonaviy demokratik tizimlarda samarali vositaga aylantiradi. Shu bois ham ushbu model dunyoning turli mamlakatlarida faol qoʻllanilyapti va u jamiyatni modernizasiya qilish va demokratlashtirishda muhim rol oʻynamoqda.

Vakillikning xilma-xilligini hisobga olgan holda aralash saylov tizimi sizga vakillikning mutanosib va aksariyat jihatlarini hisobga olishga imkon beradi. Bu saylovchilarning siyosiy imtiyozlarini yanada aniqroq aks ettirishga yordam beradi. Aralash saylov tizimining aksariyat elementlari alohida saylov okruglarida jonli siyosiy raqobatning paydo boʻlishiga zamin yaratadi, bu esa vakillik sifatini oshirishga xizmat qiladi.

Bu tizim barqaror hukumatlar shakllanishiga, mutanosib elementlar esa siyosiy qarashlarning keng doirasini aks ettiruvchi parlamentlarni shakllantirishga imkon beradi.

Aralash saylov tizimining jamiyatni demokratlashtirishdagi ahamiyati quyidagicha:

– koʻp saylov elementlari mavjudligi yanada barqaror va bashorat qilinadigan siyosiy tuzilmalarni taʼminlash orqali ekstremistik va radikal tendensiyalarni ushlab turishga yordam beradi;

– aksariyat hududlar, mintaqaviy xususiyat va manfaatlarni hisobga olishi mumkin, bu ayniqsa koʻp millatli yoki federativ davlatlarda oʻta muhimdir. Saylovchilarning yuqori darajadagi siyosiy faolligini ragʻbatlantirishi mumkin, chunki ular siyosiy jarayonga taʼsir oʻtkazish uchun turli xil imkoniyatlarni taqdim etadi.

Mamlakatimizda parlament hamda davlat hokimiyati vakillik organlari faoliyatida izchil yangilanishlar, jumladan, davlat boshqaruvida siyosiy partiyalar rolini yanada kuchaytirish, vakillik organlariga saylangan deputat va senatorlarning masʼuliyati va faolligini oshirish borasida tizimli huquqiy islohotlar kechmoqda.

Jumladan, 2023-yil 18-dekabr kuni qabul qilingan “Oʻzbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga saylov va referendum oʻtkazish tartibini yanada takomillashtirishga qaratilgan oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritish toʻgʻrisida”gi qonun bilan Saylov kodeksi va amaldagi yettita qonunga saylov va referendumni tashkil etish hamda oʻtkazish tartibini mamlakatimiz siyosiy hayotida amalga oshirilgan tizimli islohotlar natijalariga, siyosiy-huquqiy madaniyati yuksalib borayotgan xalqimiz talablariga, shuningdek, rivojlangan demokratik huquqiy davlatlarning ilgʻor amaliyotiga uygʻunlashtirishga qaratilgan oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritildi.

Saylov kodeksiga kiritilgan yangi normalarga muvofiq, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlari saylovini aralash saylov tizimi, yaʼni majoritar va proporsional saylov tizimi asosida oʻtkazish belgilandi. Zero, bugungi kunda rivojlangan mamlakatlarda sinovdan muvaffaqiyatli oʻtgan, saylovchilarning xohish-istaklari, talablariga toʻla javob beradigan, saylovni aholi uchun eng maqbul shaklda tashkil etish va oʻtkazish tartiblari hamda saylov tizimlari mavjud. Ular, ayniqsa, aralash saylov tizimidan samarali foydalanib kelmoqda. Shu sababli Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlari saylovini aralash saylov tizimi asosida oʻtkazish tartibi belgilangan.

Jumladan, Saylov kodeksiga kiritilgan oʻzgartirish va qoʻshimchalarga koʻra:

– Qonunchilik palatasi deputatlari saylovini oʻtkazish uchun 75 ta hududiy bir mandatli saylov okrugi tuziladi;

– Qonunchilik palatasi deputatligiga siyosiy partiyalar tomonidan koʻrsatilgan nomzodlar roʻyxati asosida Qonunchilik palatasiga saylov oʻtkazish uchun Oʻzbekistonning butun hududi yagona saylov okrugi hisoblanadi;

– partiya roʻyxati Markaziy saylov komissiyasi tomonidan roʻyxatga olinganidan keyin, ushbu roʻyxatga kiritilganlar deputatlikka nomzod maqomini oladi va ularga guvohnoma beriladi;

– partiya roʻyxatiga kiritilgan nomzodlar ushbu siyosiy partiyaning aʼzolari yoki partiyasiz boʻlishi mumkin. Boshqa siyosiy partiyaning aʼzolari ushbu roʻyxatga kiritilishi mumkin emas;

– deputatlikka nomzodlarni tanlash tartibi siyosiy partiyalar tomonidan belgilanadi;

– ayollarning soni bir mandatli saylov okruglari boʻyicha, shuningdek, partiya roʻyxati asosida siyosiy partiyadan koʻrsatilgan deputatlikka nomzodlar sonining kamida 40 foizini tashkil etishi kerak. Bunda partiya roʻyxatidagi ketma-ketlikda kamida har 5 nafar nomzodning ikki nafari ayol kishi boʻlishi lozim.

Shuningdek, yagona saylov okrugi boʻyicha saylanadigan Qonunchilik palatasining deputatlik oʻrinlari ushbu saylovda ishtirok etgan saylovchilar ovozlarining 7 va undan koʻproq foizini toʻplagan siyosiy partiyalar oʻrtasida taqsimlanadi.

Agar saylovda ishtirok etgan saylovchilar ovozlarining 7 va undan koʻproq foizini faqat bitta siyosiy partiya toʻplagan boʻlsa, unda deputatlik oʻrinlari saylovda saylovchilarning eng koʻp ovozini toʻplagan ikkinchi siyosiy partiyaga ham taqsimlanadi.

Demak, joriy yil oktyabrda rejalashtirilgan saylovda Qonunchilik palatasining 75 deputati avvalgidek bevosita bir mandatli saylov okruglaridan, qolgan 75 deputat siyosiy partiyalarning saylovda olgan ovozlari soniga proporsional tarzda, partiya tomonidan taqdim etilgan deputatlikka nomzodlar roʻyxati boʻyicha saylanadi.

Maʼlumki, siyosiy partiyalar aholining eng faol, dunyoqarashi, maqsadi, fikrlari mushtarak boʻlgan muayyan qismini oʻz safida birlashtirgan va umumxalq manfaatlari yoʻlida siyosiy hokimiyat uchun kurashadigan siyosiy tashkilot boʻlgani bois fuqarolik jamiyatining boshqa institutlaridan ajralib turadi. Siyosiy partiyalar siyosiy jarayonlarning faol ishtirokchisi sifatida davlat organlarining shakllanishi va siyosiy qarorlarning qabul qilinishida tobora muhim omilga aylanib bormoqda. Davlat hokimiyatini erkin va oshkora, muqobillik asosida oʻtkaziladigan saylovlar orqali shakllantirish demokratiyaning oliy koʻrinishi hisoblanadi. Saylovlar orqali inson va fuqaroning eng muhim konstitutsiyaviy siyosiy huquqlaridan biri roʻyobga chiqariladi.

Jamiyatimizda mafkuraviy xilma-xillik, koʻpfikrlilik shakllanib borayotganligi sababli siyosiy partiyalar oʻrtasida ham oʻziga xos bahs-munozaralar ketmoqda. Bugungi kunda mamlakatimizda 5 ta siyosiy partiya faoliyat yuritmoqda. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2019-yil 22-avgust kuni mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan siyosiy partiyalar rahbarlari bilan uchrashuvda “Har qanday siyosiy partiya zamon bilan hamnafas boʻlib, uning oʻtkir talablariga javob bergan taqdirdagina siyosiy kuch sifatida yashay oladi”, deya taʼkidlagan edi.

Saylovlar siyosiy partiyalar uchun oʻziga xos imtihon vazifasini oʻtaydi. Saylovlarning koʻppartiyaviylik va muqobillik, oshkoralik va transparentlik tamoyillari asosida, dunyoda umumeʼtirof etilgan demokratik standartlarga mos holda oʻtishi koʻp jihatdan siyosiy partiyalarning ushbu jarayonga puxta tayyorgarlik koʻrishi hamda chuqur oʻylangan yangi gʻoya va maqsadlar, dasturlar bilan ularda faol ishtirok etishiga bogʻliq.

Yuqorida aytib oʻtganimizdek, mamlakatimiz parlamenti va mahalliy kengashlarga saylov shu vaqtga qadar majoritar saylov tizimi asosida oʻtkazib kelingan boʻlsa, saylov qonunchiligiga kiritilgan soʻnggi oʻzgartirishlarga muvofiq endilikda parlamentimizning quyi palatasiga saylovlar aralash saylov tizimida, mahalliy kengashlarga saylov esa majoritar saylov tizimida oʻtkaziladi. Oʻz navbatida, aralash saylov tizimi siyosiy partiyalar faoliyatiga yangicha yondashuvlarni joriy qilishni taqozo etadi.

Umuman olganda, aralash saylov tizimi yondashuvlarning xilma-xilligini namoyish etadi, bu esa oʻz navbatida, siyosiy institutlarni muayyan siyosiy va madaniy sharoitlarga moslashtirish, demokratik jarayonlarni mustahkamlashga yordam beradi.

Aralash saylov tizimini joriy qilish orqali har bir mamlakat uni oʻziga xos sharoitlarga moslashtiradi, bu esa yanada adolatli vakillik boshqaruvini tashkil etish imkonini beradi. Dunyoning turli mintaqalarida undan muvaffaqiyatli foydalanish misollari ushbu tizimning zamonaviy demokratik amaliyotdagi samaradorligi va ahamiyatini tasdiqlaydi.

Shunday qilib, aralash saylov tizimi jamiyatlarni modernizasiya qilish va demokratlashtirishda muhim rol oʻynaydi, siyosiy barqarorlik, qonuniylik va fuqarolarning siyosiy jarayonga jalb etilishini mustahkamlashga katta hissa qoʻshadi.


Bekzod JAMIYEV,

Toshkent davlat texnika universiteti

Olmaliq filiali direktori oʻrinbosari,

siyosiy fanlar boʻyicha falsafa doktori, dotsent


Maqola “Yangi Oʻzbekiston” gazetasining 182-sonida (2024-yil 9-sentyabr) chop etilgan.


Hamkorlik materiali