Бул болса түрли тараўларда заманагөй билим ҳәм көнликпелерге ийе маман кадрларға зәрүрликти және де арттырмақта. Президентимиздиң басшылығында жоқары оқыў орынлары питкериўшилериниң бәнтлигин тәмийинлеў мәселелерине бағышлап өткерилген мәжилис темасы мине усының менен дыққатқа ылайық болып есапланады.
Экономика тармақлары турақлы раўажланып барар екен, жаңа технологиялар ҳәм инновациялық усыллардың енгизилиўине имканият жаратылады. Соның менен бирге, талап ҳәм сапа жағынан жоқары маман кадрларға талапты сезилерли дәрежеде арттырады. Бурын өндирислик кәрханаларының саны ҳәм қуўатлылығы шекленген, көп кәрханалар ески технологияларда жумыс алып барғанлығы себепли жаңа жумыс орынларын жаратыў әсте кешетуғын, маман кадрларға талап аз еди. Сол себепли, жоқары билимлендириў мәкемелериниң питкериўшилери мийнет базарына интеграцияласыўда қыйыншылықларға дус келер еди, жоқары оқыў орынлары менен кәрханалар арасында бирге ислесиў жетерли дәрежеде жолға қойылмаған еди. Жаслар көбинесе өз бетинше жумыс излеўге мәжбүр болып, жумыс бериўшилер зәрүр маманлыққа ийе кадрларды табыўда қыйыншылыққа ушырайтуғын келди.
Ҳәзир болса ҳәр қыйлы маман қәнигелер таярлаў, олардың кәсиплик потенциалын беккемлеў ҳәм жаңа заманагөй билимлер менен байытыўға итибар әдеўир күшейди. Бул процесс мәмлекет экономикасын бәсекиге шыдамлы етип, өндирис көлемин арттырыўға, жумыс орынларын кеңейтиўге ҳәм халықтың абаданлығын жақсылаўға хызмет етпекте. Бир сөз бенен айтқанда, жасларды жумыс пенен тәмийинлеў елимиз тәғдирине байланыслы ең әҳмийетли ҳәм тийкарғы ўазыйпаға айланбақта.
Соңғы жети жылда жоқары билимлендириў тараўы тез пәт пенен раўажланды - қабыллаў көрсеткишлери 4,5 есеге артты, жаслардың жоқары билимлендириў менен қамтып алыныўы болса 42 процентке жетти. Бул билимли, потенциаллы әўладты қәлиплестириўде үлкен қәдем болды. Енди ең әҳмийетли ўазыйпа питкериўшилердиң мийнет базарында мүнәсип орын табыўы, яғный оларды жумыс пенен тәмийинлеў болып табылады. Сол себепли, питкериўшилерди жумыс орынлары менен өз-ара байланыстырыў, оларды өндирислик кәрханаларына жеткериў, жумыс орынлары менен жақыннан таныстырыў және бул процессти системалы ҳәм үзликсиз тәризде шөлкемлестириў тийкарғы әҳмийетке ийе.
"Келешекке қәдем":
жумыслы болыўдың жаңа системасы
Усы жылдан баслап жаслардың бәнтлигин тәмийинлеў жолында айрықша система жолға қойылды. Усы мақсетте банклерге 300 миллион доллар муғдарында ресурс ажыратылды. Президентимиздиң басламасы менен жаратылған бул система шеңберинде Миллий банк, Саўда-санаат палатасы ҳәм ҳәкимликлер менен биргеликте "Келешекке қәдем" бағдарламасы избе-из әмелге асырылмақта. Бағдарлама шеңберинде Ташкент қаласы, Самарқанд, Ферғана, Әндижан ҳәм Наманган ўәлаятларында “TalabaExpo–2025” кәсиплер көргизбеси шөлкемлестирилди. Жаслардың басламаларын қоллап-қуўатлаў мақсетинде мыңлаған питкериўшилердиң бизнес жойбарлары ушын жеңиллетилген шәртлерде ири қаржылар қаратылды.
Жумыс бериўшилер менен тығыз бирге ислесиўде системалы ислесиў, кәрханаларда кафедра филиалларының ашылыўы, студентлердиң әмелиятының сапалы шөлкемлестирилиўи, жоқары билимлендириў мәкемелеринде "карьера күни" ҳәм мийнет ярмаркаларының турақлы өткерилиўи өз нәтийжесин бермекте. Нәтийжеде питкериўшилердиң үлкен бөлеги турақлы жумыс пенен тәмийинленди, бир бөлеги исбилерменлик жумысын жолға қойды, және бир бөлеги болса дийқан хожалықларын шөлкемлестирип, еркин мийнет жолын таңлады.
Ерисилген нәтийжелер "Келешекке қәдем" бағдарламасы жасларды турмысқа таярлаў, мийнет базарына бейимлестириў ҳәм келешекте елимиздиң экономикалық раўажланыўына мүнәсип үлес қосатуғын әўладты қәлиплестириўде әҳмийетли орын ийелеп атырғанлығын айқын көрсетпекте. Бирақ питкериўшилеримиздиң үлкен бөлеги ири кредит миннетлемелерин өз мойнына алыўдан қорқып, исбилерменлик жолын таңлаўға жүрек ете алмайтуғыны да бақланбақта. Соны есапқа алып, жеңиллетилген кредит ресурсларының бир бөлегин тиккелей питкериўшини жумысқа алған кәрханаларға бағдарлаўға рухсат берилиўи бул машқаланың нәтийжели шешими болды.
Буннан былай жумысқа алынған питкериўшилердиң санына сәйкес түрде исбилерменлерге 5 миллиард сумға шекем 18 процентлик кредит ажыратылады. Кредит муғдарына қарап, исбилермен белгиленген санда питкериўшини жумыс пенен тәмийинлейди. Соның менен бирге, егер кәрхана жеңиллетилген кредит есабынан жумысқа алған питкериўшини еки жыл ишинде жумыстан босатса, кредит проценти коммерциялық ставкасы өзгеретуғыны белгиленди. Бул система тек ғана быйылғы жыл питкериўшилерине емес, ал жоқары оқыў орнын питкергенине үш жылдан аспаған жас қәнигелерге де енгизиледи. Бул болса жаслардың мийнет базарында мүнәсип орын табыўы ҳәм исбилерменлер ушын маман кадрлар резервин қәлиплестириўде әҳмийетли қәдем болады.
Үйлесимлилик:
питкериўши - жойбар - жумыс шынжыры
Мәжилисте атап өтилгениндей, айырым тараўларда маман қәнигелердиң жетиспеўшилиги себепли көплеген кәрханалар сырттан кадр излеўге мәжбүр болмақта. Мәмлекет ҳәр бир студентти таярлаў ушын жылына орташа жигирма бес-отыз миллион сум жумсаса да, питкериўшилердиң ярымынан көбиси өз кәсибине байланыслы болмаған бағдарларда ислеўге мәжбүр болмақта. Бул тек экономикалық емес, ал руўхый жоғалтыў да болып есапланады - себеби билим, мийнет ҳәм арзыўлар өз нәтийжесин бере алмай атырған болады.
Шешим болса анық: билимлендириў системасын өндирис пенен және де тығыз байланыстырыў, ҳәр бир студенттиң оқыў жолын оның келешектеги жумыс орнына алып баратуғын үзликсиз шынжырға айландырыў зәрүр. Дуал билимлендириў, ҳақы төленетуғын әмелият, кәрхана ҳәм жоқары оқыў орны бирге ислесиўи, питкериўшиге "жумыс орны паспорты"н еле оқыў процесинде бериў - мине, усылар арқалы биз ҳәм жумсалған қаржыны ақлаймыз, ҳәм жасларды өз кәсиби бойынша жетекши қәниге сыпатында камалға келтиремиз.
Келеси жылларда елимизде әмелге асырылыўы режелестирилип атырған 83 миллиард долларлық ири жойбарлар тек ғана экономикалық раўажланыўға емес, ал кадрлар сиясатына да жаңа талаплар қоймақта. Себеби, бул жойбарлардың өзинде 500 мыңға шамалас маман қәнигеге талап бар.
Бар машқалаларды шешиў ушын, билимлендириў процесин жумыс бериўшилер менен тығыз бирге ислесиў арқалы шөлкемлестириў, жоқары оқыў орынларында әмелиятқа бағдарланған оқыў бағдарламаларын енгизиў, кәрханалар жанында кафедра филиалларын ашыў ҳәм студентлердиң әмелий сабақларын заманагөй өндирис орталығында өткериў зәрүр. Жаслардың бәнтлигин нәтийжели жолға қойыў ҳәм олардың мийнет базарында мүнәсип орын табыўын тәмийинлеў ушын әмелий жумыслар системалы түрде алып барылады. Бәринен бурын, жоқары оқыў орынларындағы "карьера орай"лары жумысы жаңа басқышқа көтериледи, олар питкериўши ҳәм жумыс бериўши арасындағы ең исенимли көпирге айланады.
Бәнтликти тәмийинлеў бойынша бирден-бир электрон платформа иске қосылып, оған Салық комитети ҳәм Әдиллик министрлигиниң мәлимлеме системалары интеграцияланады. Бул арқалы ҳәр бир питкериўши ҳаққында анық мағлыўмат топланады, кәрханалар ушын болса кадр излеў процеси бираз аңсатласады. Ректорлар менен биргеликте проактив қатнас тийкарында барлық жумыслар системалы түрде жолға қойылады. Нәтийжеде жас қәнигелеримиз өз бағдары бойынша жумыс табыўы, кәрханалар болса керекли билим ҳәм көнликпеге ийе кадрлар менен тәмийинлениўи кепилленеди.
Әлбетте, бул бағдардағы жумысларымызда бурын нәтийжели система жаратып, оны избе-из әмелге асырып киятырған жоқары оқыў орынларымыздың бай тәжирийбеси беккем тийкар болады. Мәселен, Бухара мәмлекетлик техника университетинде "тармақ - кәрхана - жоқары оқыў орны" бағдарламасы турмысқа енгизилгеннен соң 20 қәнигелик кафедрасына тийисли 58 филиал тиккелей өндирис кәрханаларында жумыс алып бармақта. Бул арқалы студентлердиң теориялық билими турмыслық әмелият пенен үйлесип, 500 ден аслам жас ҳақы төленетуғын әмелият ҳәм дуал билимлендириў бағдарламаларында қатнаспақта. Мыңлаған студентлер өндирис процесслерине тиккелей қатнасып, маманлық әмелиятын өтеп атыр, олардың бир бөлеги болса ҳақы төленетуғын шәртлерде мийнет етпекте. Соның менен бирге, профессор-оқытыўшылар да өндиристе стажировка өтеў имканиятына ийе болып, өз билим ҳәм тәжирийбелерин заман талапларына сәйкес түрде байытпақта.
Буннан тысқары, университет жанында илимий-изертлеў орайларының жумысы жолға қойылып, магистрлер ҳәм таяныш докторантлар санаат кәрханаларындағы техникалық-технологиялық машқалаларға әмелий шешим табыў менен шуғылланбақта. Ҳәзирги ўақытта санаат бирге ислесиўшилериниң талапларынан келип шығып, заманагөй өндирис процесине жасалма интеллект, қайта инженерлик, салыстырыў инженерлиги, моделлестириў ҳәм автоматластырыў сыяқлы алдынғы технологиялар кеңнен енгизилмекте. Сондай-ақ, қоршаған орталықты қорғаў, "жасыл" технологиялар ҳәм инклюзивлик принциплерине тийкарланған оннан аслам бағдарда илимий изертлеўлер алып барылмақта.
Университетте химия инженерлиги ҳәм нефть-газ тараўы кафедралары жоқары илимий потенциалға ийе болып, бул бағдарларда билим алып атырған студентлердиң көпшилиги питкериў жылының өзинде өз қәнигелиги бойынша жумыс орынларына ийе болмақта. Бул болса аймақта бул тараўларға болған талаптың қаншелли жоқары екенлигин айқын дәлиллейди.
Питкериўши траекториясы:
диплом менен бирге жумыс кепиллиги
Мәмлекетимиз басшысының атап өткениндей, ҳәр бир баҳасы 1 миллион доллардан артық, 50 ден аслам жумысшы тартылған жойбар өзиниң техникалық-экономикалық тийкарында қәнигелерге болған талапты анық көрсетиўи шәрт. Бул арқалы министрликлер ҳәм тармақ басшылары жоқары оқыў орынларына мақсетли буйыртпа усынады, ректорлар болса оқыў бағдарламаларына қосымша модуллер киргизип, студентлердиң билим ҳәм көнликпелерин мине усы талапқа бейимлестирип раўажландырады.
Бүгинги мийнет базарында коммуникативлик, лидерлик, жәмәәтте ислеў ҳәм сын көзқарастан пикирлеў сыяқлы софт скиллер үлкен әҳмийетке ийе. Сол себепли, гуманитар пәнлер, бизнес, медицина ҳәм техника бағдарларында микроүйрениў модуллери, әмелий симуляциялар ҳәм жойбар тийкарында оқытыў арқалы студентлерде бул көнликпелер раўажландырылады.
Жаңа системаның ең әҳмийетли тәрепи - студентлер екинши курстан кейин жумысқа алыў ниетиндеги инвестор қатнасыўында ҳәр жылы баҳаланады. Диплом жумыслары болса қолдағы жойбар машқаласын шешиўге қаратылған ҳалда таярланады ҳәм қорғалады. Бул питкериўши диплом алған күнниң өзинде жумыс орнына ийе болатуғын, әмелде "кадр - жойбар - жумыс" шынжыры қәлиплесетуғын система болып есапланады.
Соның менен бирге, жеке меншик сектор ушын хошаметлеўши илажлар нәзерде тутылған. Питкериўшилерди жумысқа алған исбилерменлер исбилерменлик рейтингинде қосымша баллға ийе болады, банклер болса бундай кәрханаларға жеңиллетилген кредитлер усынады. Бул жасларымыз билим алыў процесиниң өзинде өндирис процеси менен тығыз байланысыўы, олардың ҳәр бир ҳәрекети келешектеги жумыс орнына қәдем сыпатында қәдирлениўи дегени. Егер бул система избе-из енгизилсе, мәмлекет жумсап атырған ҳәр бир сум жас қәнигениң қолынан өним, инновация ҳәм жаңалық сыпатында қайтып келеди. Усы тәризде жаслардың потенциалы санааттың раўажланыўының, елимиз келешегиниң беккем тийкарына айланады.
Соннан келип шығып, жуўапкер министрлер ҳәм тармақ басшылары жоқары оқыў орынларына анық буйыртпа береди. Ректорлар болса усы буйыртпалар тийкарында билимлендириў бағдарламаларын қайта көрип шығып, тийкарғы пәнлер қатарында қосымша модуллерди енгизеди. Бул модуллер студентлердиң заманагөй өндирис талапларына сәйкес билим ҳәм көнликпелерин қәлиплестирип, оларға қосымша кредит балларын береди.
Диплом жумыслары анық жойбарлардағы әҳмийетли мәселелердиң шешиминен келип шығып қорғалады. Бундай қатнас арқалы питкериўши өз бағдары бойынша таяр кадр сыпатында, жумыс бериўши болса өз мүтәжлигине сәйкес қәниге сыпатында мақсетке ериседи. Яғный студентлеримиз диплом менен бирге кепилликли жумыс орнына да ийе болады. Бул система, бәринен бурын, жасларымыздың келешегине, мәмлекетимиздиң экономикасының раўажланыўына хызмет етеди.
Жоқары оқыў орынлары енди питкериўшилердиң 5-10 жыллық кәсиплик раўажланыўын бақлап баратуғын арнаўлы платформаға ийе болады. Онда питкериўши өз билимлендириўи ҳаққында пикир билдириў, жумыс бериўши болса таярланған кадр сапасына баҳа бериў имканиятына ийе болады. Бул - жоқары оқыў орны ушын баҳалы дәрек. Себеби, усы арқалы питкериўши ҳәм жумыс бериўшиниң көзқараслары талланып, билимлендириў процеси мийнет базарының талабына сәйкес түрде турақлы жетилистириледи. Соның менен бирге, мийнет базарының өзи де терең үйрениледи.
Европаның Чехия, Германия, Австрия ҳәм Швейцария сыяқлы мәмлекетлериниң абырайлы жоқары оқыў орынларында кеңнен қолланылып атырған бул әмелият "питкериўши траекториясы" ямаса "питкериўшилер мониторинги" атамасы менен белгили. Тийкарғы мақсет - билимлендириў бағдарламаларының нәтийжелилигин баҳалаў, питкериўшилердиң мийнет базарына интеграцияласыўын анықлаў ҳәм жоқары билимлендириўди турмыс талапларына және де жақынластырыў.
Ректорлар ушын жаңа дәўир:
ўәкилликлер, әдил баҳалаў системасы ҳәм финанслық бәсеки
Мәмлекетимиз басшысы ректорлардың ўәкиллигин кеңейтиў ҳәм жуўапкершилигин арттырыў бойынша жаңа система енгизиў зәрүр екенлигин атап өтти. Енди жоқары билимлендириў мәкемелеринде "Жаңа Өзбекстан" университети тәжирийбесине тийкарланған баҳалаў системасы жолға қойылады. Ең тийкарғы жаңалық - қаржыландырыў жоқары оқыў орны топлаған балларға қарап әмелге асырылады. Бул болса тараўға ҳақыйқый бәсеки ҳәм нәтийжелилик руўхын алып киреди.
Жаңа системада питкериўшилердиң бәнтлигине қарап 40 балл, тармақ буйыртпасы тийкарында әмелге асырылған илимий изертлеўлер ҳәм өнимниң сатылыўы ушын 30 балл, илимий потенциал ҳәм халықаралық журналлардағы мақалалар ушын 20 балл, жергиликли ҳәм сырт ел грантларын тартқаны ушын 10 баллға шекем бериледи. Жаңа тәртипке бола, жәми баллардың 85 процентин ямаса оннан көбирегин топлаған жоқары оқыў орынлары өз бюджетине қосымша 20 процент бонус алады. Бирақ нәтийже 56 проценттен төмен болса, кейинги оқыў жылында қаржыландырыў муғдары қысқартылады. Бул система әдил бәсеки ҳәм нәтийжелиликке жол ашады. Енди ҳәр бир жоқары оқыў орны қаржы ушын емес, бәринен бурын, сапа ушын гүреседи.
Енди жоқары билимлендириўде ректорлар ушын ҳақыйқый кең имканиятлар есиги ашылмақта. Бәринен бурын, барлық жоқары оқыў орынлары шөлкемлестириўшилик ҳәм академиялық еркинликке ийе болады - демек, ректор өз жәмәәтин өзи қәлиплестиреди, орынбасарларын министрлик пенен келиспестен тайынлайды ҳәм ҳәр бир талабан өз бағдарламасын кеңес алдында қорғайды.
Қаржыландырыў ҳәм штат шеңберинде профессор-оқытыўшылар ҳәм басқарыў хызметкерлерин еркин бөлистириў, суперконтракт суммасын дифференцияласқан ҳалда белгилеў ҳуқықы да ректордың қолында болады. Буннан тысқары, "Жаңа Өзбекстан" университетинде ректорлар мектеби арқалы болажақ ректор ҳәм проректорлар мақсетли таярланады. Ең жақсы нәтийже көрсеткен талабанлар тәжирийбе арттырыў ушын туўрыдан-туўры Гарвард университетине жолланады.
Таңлаў имканияты
Бүгинги күнде жасларымыз ушын жоқары билим алыў жолы ҳәр қашанғыдан да кең, ҳәр қашанғыдан да жарқын. Президентимиз тәрепинен алға қойылған ҳәр бир баслама, әсиресе, қабыллаў процесиндеги реформалар билимли болыўды қәлеген, жоқары мақсетке қарай умтылған ҳәр бир жастың арзыў қанатын кеңнен жайыўы ушын жаратылып атырған тийкар болып есапланады.
Билимлендириў системасындағы реформалар нәтийжесинде абитуриентлерге 5 жоқары оқыў орнын таңлаў ҳуқықының берилгени өз-өзинен үлкен имканият болған еди. Күни кеше мәмлекетимиз басшысы және бир қуўанышлы жаңалықты жәриялады: енди егер жасларымыз таңлаған бес жоқары оқыў орнының биреўине кире алмаса да, топлаған балы басқа жоқары оқыў орнындағы толтырылмаған бағдар талабына сәйкес келсе, сол жоқары оқыў орнының ректоры оны контракт тийкарында қабыл ете алады. Бул умтылыстан тоқтамаған жасларымыз ушын жаңа есиклерди ашады.
Бул реформаның және бир әҳмийетли тәрепи - мәмлекетлик ҳәм жеке меншик жоқары оқыў орынлары арасында саламат бәсеки орталығы күшейеди. Себеби енди ҳәр бир жоқары оқыў орны абитуриент ушын тек ғана қабыллаў процесинде емес, ал оқыў процеси, профессор-оқытыўшылар потенциалы, заманагөй инфраструктурасы, студентлердиң турмысы ушын жаратып атырған шараятлары менен де бәсекиге кириседи. Бул - ҳәр бир жастың турмысындағы бурылыс ноқаты, оның келешек жолын белгилеп беретуғын имканият. Биз ушын болса жуўапкершилик. Себеби ҳәр бир студент ертеңги қәниге, келешекте мәмлекеттиң раўажланыўын алға сүретуғын ҳәрекет күши болып есапланады.
Жоқары билимлендириў мәкемелери питкериўшилериниң бәнтлигин ҳәм кәсиплик раўажланыўын тәмийинлеў тек ғана экономикалық турақлылыққа ерисиў жолы емес, ал мәмлекеттиң интеллектуаллық потенциалын беккемлеўдиң де ең әҳмийетли гиреўи болып есапланады. Жас қәнигениң өз жолын табыўы, билим ҳәм көнликпелерин жумыс процесинде көрсете алыўы жәмийеттиң улыўма раўажланыўы ушын шексиз үлес болып есапланады. Сонлықтан, Президентимиз тәрепинен берилген тапсырмалар тийкарында жоқары оқыў орынлары, мәмлекетлик уйымлар ҳәм жеке меншик сектордың тығыз бирге ислесиўи шешиўши әҳмийетке ийе.
Бундай бирге ислесиў питкериўшиниң жумысқа жайласыўы менен шекленбейди - ол турақлы түрде кәсиплик өсиў, жаңа технологиялар ҳәм базар талапларына бейимлесиў имканиятына ийе болыўы керек. Себеби ҳәр бир жигит-қыздың мийнет базарында мүнәсип орнын табыўы мәмлекеттиң экономикалық қүдирети ҳәм руўхый раўажланыўы ушын қойылған ең беккем тийкары болып есапланады.
Қоңыратбай ШАРИПОВ,
Жоқары билимлендириў, илим ҳәм инновациялар министри
