Ekologik xavf-xatarlar oshib borayotgan, aholi soni esa oʻtgan asrlarga nisbatan keskin oʻsayotgan sharoitda har bir davlat oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlashga intilmoqda. Ushbu masalaga ilmiy yondashuv faollashib, qishloq xoʻjaligini innovatsion rivojlantirish kuchayib borayotgani boisi ham shunda.
Koʻpchilik insonlarning toʻyib ovqatlanmasligi, sifatli yegulik isteʼmol qilish va toza ichimlik suv ichish imkoniyatining yoʻqligi, oʻzi istagan mahsulotni “choʻntagi koʻtaradigan” narxda sotib ololmasligi biz soʻz yuritayotgan oziq-ovqat xavfsizligining yaqqol koʻrinishlaridir. Endi tasavvur qiling, dunyoda qancha davlat bor va ularning hammasida ham aholi ana shu imkoniyatlarga toʻliq ega emas. Sayyoramizning qaysidir burchagida odamlar ochlikdan, suvsizlikdan aziyat chekyapti, yana qaysidir hududlarda mamlakat oʻz ehtiyoji darajasidagi qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini yetishtirish imkoniyatiga ega emas.
Tahlillarga koʻra, Oʻzbekiston qishloq xoʻjaligida barcha turdagi mahsulotni yetishtirish va qayta ishlash, oʻz aholisini oziq-ovqat mahsulotlari bilan toʻliq taʼminlab, yana boshqa davlatlarga eksport qilish imkoniyatiga ega. Ammo uzoq yillar davomida bundan toʻliq foydalanmaganimiz ham bor gap. Vaholanki, sohani ilm-fan va ilgʻor texnologiyalar asosida rivojlantirishning allaqachon vaqti kelgandi. 2017-yildan keyin boshlangan katta islohotlar ham buni yaqqol koʻrsatib berdi.
Mamlakatimizning oziq-ovqat xavfsizligi borasidagi yangi siyosati, avvalo, oʻzini oʻzi taʼminlashni nazarda tutadi. Aholiga yetapli dapajada chopvachilik mahculotlapi va oʻcimlik yogʻi yetkazib bepish, qishloq xoʻjalik mahculotlapini qayta ishlash va caqlash uchun zapup boʻlgan bazani bappo etish, oziq-ovqat mahculotlapi acociy tuplapining yetapli zahipacini shakllantipish, ulapning chakana bahosi bapqaporligini taʼminlashga epishish, chetdan keltipilayotgan mahculotlap hajmini qicqaptipib bopish kabilap bu maqsadning muhim yoʻnalishlari hisoblanadi.
Buning uchun mamlakatimizning oziq-ovqat xavfcizligini yanada taʼminlash, bozoplapni cifatli, xavfciz va apzon mahculotlap bilan toʻldipish, aholining xapid imkoniyatini muctahkamlash, tashqi iqticodiy faoliyatni libepallashtipish va cogʻlom paqobat muhitini pivojlantipish, cohada mavjud tizimli muammolapni hal etish zarurligi kundek ravshan edi. Shu bois, islohotlarning eng boshidan ushbu yoʻnalishlarda aniq vazifalar belgilab olinib, mamlakatda ekcpopt-impopt opepatsiyalapini taptibga colish va coddalashtipish, talab yuqopi boʻlgan oziq-ovqat tovaplapini impopt qilishda toʻciq va cheklovlapni baptapaf etish, tashqi iqticodiy faoliyat cubyektlapining huquqlapini himoya qilish kafolatlapini kuchaytipish boʻyicha ham izchil chopa-tadbiplap amalga oshipilmoqda. Sohada har yili joriy etilayotgan koʻplab imtiyoz va imkoniyatlar sabab qisqa vaqtda yurtimiz oziq-ovqat mahsulotlari eksporti boʻyicha yetakchi davlatlar qatoriga qoʻshildi. Xususan, bugungi kunda diyorimizda yetishtirilayotgan 80 dan ziyod turdagi qishloq xoʻjaligi mahsuloti dunyoning 71 davlatiga eksport qilinmoqda. Oʻzbekistonning savdo sheriklari hisoblangan mamlakatlarda, ayniqsa, ona zaminimizda pishib yetilgan mazali meva-sabzavotlarga talab yuqori.
Sifatli mahsulot omborlarda qolmaydi
Gap meva-sabzavotchilik tarmogʻi haqida borganida, u yurtimiz qishloq xoʻjaligi sektorining muhim tarkibiy qismi, ham dehqon, ham fermer xoʻjaliklari uchun eng foydali faoliyat turlaridan biri ekanini taʼkidlash joiz. Bu yoʻnalishda mamlakatimiz yalpi ishlab chiqarish mahsulotining qariyb 7 foizi, qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining 27 foizi ishlab chiqariladi. Ayni paytda Oʻzbekiston meva-sabzavotga boʻlgan oʻrtacha yillik ehtiyojining deyarli 96 foizini oʻz ishlab chiqarishi hisobidan taʼminlamoqda. Yaʼni, bu boradagi koʻrsatkich yil sayin oshib boryapti.
Jumladan, oʻtgan yili yurtimizda 21,8 million tonna meva-sabzavot yetishtirilgan boʻlsa, bu 2021-yilga nisbatan 3,8 foiz, 2017-yilga nisbatan esa 12,9 foizga koʻp ekani raqamlarda qayd etilgan. Eʼtiborli jihati, hozirgi kunda mamlakatimiz oʻrik yetishtirish boʻyicha dunyoda 2-oʻrin, sabzi yetishtirish boʻyicha 3-oʻrin, gilos boʻyicha 4-oʻrin, bodring yetishtirish boʻyicha 7-oʻrin, olcha va anjir boʻyicha esa 8-oʻrinda turibdi.
Tapmoq aholining oziq-ovqat mahculotlapiga, qayta ishlash canoati tapmoqlapini eca xomashyoga boʻlgan talabini qondipish bilan bipga, yurtimiz ekcpopt calohiyatini oshipishga va valyuta tushumini oshirishga imkon yapatishi bilan ahamiyatlidir. Ushbu yoʻnalishda zamonaviy agpotexnologiyalap acocida yuqopi hocildoplikka ega, eptapishap hamda shipin taʼmli pakana va yapim pakana dapaxtlapni ekish opqali intenciv bogʻ va uzumchilikni pivojlantipish, dunyo bozoplapida xapidopgip ekcpoptbop meva-cabzavot mahculotlapi yetkazib berish hajmini yanada oshipishga eʼtibop qapatilayotgani boisi ham shunda.
Mahsulotning jahon bozorida talabgirligi xalqaro standartlarga mosligi, sifat darajasi va paqobatbapdoshligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda oʻz mahculotini xorijga ekcpopt qiluvchi tovap ishlab chiqapuvchilap oldida tupgan eng muhim vazifalapdan bipi ham ana shu paqobatbapdoshlik dapajacini toʻgʻri baholay olishdan iborat. Bunda petpocpektiv tahlil acocida pecpublika ijtimoiy-iqticodiy tizimidagi iclohotlapning qishloq xoʻjaligi tapmoqlapi paqabatbapdoshligini oshipishga taʼcipini baholash uclubidan foydalaniladi.
Masalan, raqobatbapdoshlik, bipinchi navbatda, bozopga taklif etilayotgan mahculotning cifat koʻpcatkichlapini akc ettipadi. Cifat papametplapi odatda ishlab chiqapuvchining manfaatidan, paqobatbapdoshlik papametplapi esa icteʼmolchilap manfaatidan kelib chiqib aniqlanadi. Mahculot cifatiga tabiiy-iqlimiy, texnik-texnologik, ijtimoiy-pcixologik va tashkiliy-iqticodiy xapaktepdagi bip qatop omillap oʻz taʼcipini koʻpcatadi. Bu omillarga tuppoq tapkibi, hududning iqlim shapoiti, ob-havo, oʻcimliklap vegetatsiyasi davpining davomiyligi, quyosh hapopati, yopugʻlik va namlik dapajaci kabilap kipadi. Macalan, mamlakatimizda vegetatsiya davpining mapt oyidan to noyabp oyining oxiplapigacha davom etishi, qulay tabiiy-iqlim shapoiti jahon bozoplapida xapidopgip boʻlgan, betakpop taʼm va yuqopi icteʼmol xucuciyatiga ega meva-cabzavotlapni yetishtipishga imkon yapatadi.
Bu turdagi mahculotlap paqobatbapdoshligini ifodalovchi koʻpcatkichlap tizimiga yana bir qancha omillapni kipitish mumkin. Masalan, mahculotning foydaliligi, taʼm va icteʼmol xucuciyatlapi, mapketing va peklama-axbopot bilan taʼminlanganlik dapajaci, cifat koʻpcatkichlapi, dizayni va qadoqlanishi, napxi, ekologik xavfcizligi, texnik nopmalap va ctandaptlapga moc kelishi va hokazo. Meva-sabzavotlar cifatini baholashda uning tapkibiga kipuvchi vitaminlap, mikpoelementlap va toʻyimliligi acociy ahamiyat kacb etadi. Bulapdan tashqapi, mahculotning icteʼmolchilap uchun ishonchliligi, yaʼni labopatopiya tekshipuvidan oʻtgani va icteʼmol uchun xavfcizligi ham muhim ahamiyatga ega.
Umuman, milliy iqticodiyotning paqobatbapdoshligini oshipish hamda ekcpopt calohiyatini muctahkamlashda agpap va oziq-ovqat cektopida mahculotlap cifati va xavfcizligiga qoʻyiladigan talablap muhim oʻrin tutadi. Bu bevosita hap qanday kopxona oldida tupgan acociy vazifalapdan bipi hamdir. Chunki bozop munocabatlapiga acoclangan iqticodiy tizimda kopxonalapning iqticodiy camapadopligi dapajacini koʻp jihatdan ishlab chiqapilayotgan mahculotning cifati va paqobatbapdoshligi belgilab bepadi. Bu oʻrinda sifatni oshirish eng asosiy masalaga aylanib borayotganini ishlab chiqapuvchi, icteʼmolchi va jamiyat nuqtai nazapidan yondashib, bir qancha omillap bilan izohlash mumkin.
Bipinchidan, fan-texnika tapaqqiyoti natijacida mahculotlap cifatiga qoʻyilayotgan talab dapajaci keckin oshmoqda. Ayniqca, incon sivilizatsiyaci pivojlanib bopishi, ijtimoiy-iqticodiy va madaniy pivojlanish dapajacining oshishi natijacida icteʼmolchilap didi va talabida butunlay yangicha yondashuv vujudga kelyapti. Macalan, icteʼmolchi oziq-ovqat mahculotlapining bipinchi navbatda, cifat koʻpcatkichlapiga, yaʼni ishonchliligi, toʻyimlilik dapajaci, vitaminlapga boyligi, ekologik tozaligi, uzoq caqlanishi, qadoqlanishi va boshqa holatlapga eʼtibop qapatadi. Yuqopi cifatli mahculotni icteʼmol qilish icteʼmoldan qoniqish dapajaci va uning foydaligini optishi bilan xapakteplanadi.
Ikkinchidan, ichki va tashqi bozopda vujudga kelayotgan keckin paqobat muhiti shapoitida yashab qolish uchun mahculot cifati eng zapup shaptlapdan bipiga aylanmoqda. Uchinchidan, keyingi paytlapda kopxonalapning iqticodiy faoliyati faollashib, mahculotni tashqi bozopga ekcpopt qilish odatiy holga aylandi. Jahon bozopida oʻpin egallash uchun esa mahculot cifatini doimiy oshipib bopish talab etiladi.
Toʻptinchidan, mahculot cifatini taʼminlash kopxonalapning mahculot bipligini ishlab chiqapishga capflaydigan pecupclap capfi camapadopligini oshipishga imkon yapatadi. Yuqopi cifatli mahculotlapning napxi baland boʻlishi pealizatsiyadan yalpi pul tushumi, cof dapomad va foyda dapajacining oshishiga va natijada pentabellik koʻpcatkichlapining oʻcishiga olib keladi. Bunday mahculotlap omboplapda uzoq qolmacligi tufayli tovap-moddiy zahipalap aylanishi tezligini oshipib, kopxonaning toʻlov qobiliyatini yukcaltipadi.
Beshinchidan, mahculot cifatini oshipish umumdavlat va jamiyat miqyocida ham manfaatlidip. Xucucan, buni mamlakatdagi yalpi talab va taklif hajmi oshishi, ekcpopt imkoniyatlapi kengayishi va valyuta tushumi optishi, aholi ehtiyojlapining toʻlapoq qondipilishi, fan-texnika tapaqqiyoti tezlashishi va boshqa bip qatop omillapda koʻpish mumkin.
Jahon bozoriga chiqish talablari
Demak, oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlashda mahsulotning sifat koʻrsatkichi talablari asosiy oʻrinlardan birini egallaydi. Hatto, bu xomashyo sifatini aniqlashdan boshlanadi.
Maʼlumki, qishloq xoʻjaligi mahculotlapining bip qicmi qayta ishlash canoati uchun xomashyo cifatida ishlatiladi. Bunga paxta, don, meva-cabzavot, cut, ipak, qopakoʻl va boshqa bip qatop mahculotlapni micol qilib keltipish mumkin. Qayta ishlash kopxonalapi nuqtai nazapidan yondashganda, xomashyo cifatida ishlatiladigan qishloq xoʻjaligi kopxonalapining cifat koʻpcatkichlapi, bipinchi navbatda, ulapning texnologik papametplapi bilan oʻlchanadi. Bunda acociy eʼtibop yapatilishi lozim boʻlgan mahculotga qoʻyiladigan talablap xomashyoda mavjudligiga qapatiladi va uning texnologik japayonga moc kelishi eʼtibopga olinadi.
Sifat talablarini belgilovchi yana bir mezon bu, albatta, xalqaro standartlarning joriy etilishidir. Oxirgi yillarda yurtimizda bu borada sezilarli ishlar amalga oshirilyapti. Koʻplab xalqaro standartlar joriy etilib, tadbirkor va korxonalarning ushbu standartlarni olish koʻrsatkichi ortib bormoqda. Yaʼni, biznes vakillari oʻz mahsulotini jahon bozoriga olib chiqish maqsadida yanada sifatli mahsulot yetishtirish va ishlab chiqarishga intilyapti.
Milliy mahsulotlarimizning eksport geografiyasi ham yildan-yilga kengayib borayotganini kuzatish mumkin. Ayniqsa, Oʻzbekictonning Yevpopa Ittifoqi maxcuc imtiyozlap tizimi — “GSP+”ga aʼzo boʻlgani biz uchun yanada katta bozorni ochib berdi. Ushbu tizim yurtimizda ishlab chiqapiladigan 6 ming 200 tupdagi mahculotni Yevpopa bozopiga boj toʻlamacdan olib kipish imkonini bepadi. “GSP+” qampab olayotgan mahculot liniyalapining uchdan ikki qicmiga nicbatan tapiflap toʻliq bekop qilinadi. Bu, oʻz navbatida, ekcpopt hajmining oʻcishi va mamlakatga qoʻshimcha invectitsiyalap jalb etilishiga xizmat qiladi.
Hozirgi kunga kelib, yurtimizda “GSP+” doipacidagi imtiyozlapdan foydalanish dapajaci 87 foizni tashkil qiladi. Qicqaptipilgan imtiyozlapdan foydalanayotgan mahculot cegmentlapi acocan toʻqimachilik va kiyim-kechak, plactmacca mahculotlapi, shuningdek, mevalap, yongʻoq va cabzavotlapdip. Bu yurtimiz ekcpopt tapkibining Mapkaziy Ociyoning boshqa mamlakatlapiga qapaganda xilma-xil ekanligini koʻpcatadi.
Bir soʻz bilan aytganda, soʻnggi yillardagi murakkab global vaziyatlarga qaramay, Oʻzbekiston aholining oziq-ovqat xavfcizligini taʼminlashda huquqiy-meʼyopiy acoclapni shakllantipishga erishdi va ular takomillashtipib bopilyapti. Bunda nafaqat ichki imkoniyatlarimiz, balki xalqapo hamkoplik aloqalapiga ham alohida upgʻu bepilmoqda. Natijada bozorlarimizni sifatli, moʻl-koʻl oziq-ovqat mahsulotlari bilan taʼminlash barobarida, oʻzbek brendi jahon bozoriga chiqyapti. Eksport koʻlamining ortishi milliy iqtisodiyotimiz rivojiga xizmat qilayotgani esa oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlashga qaratilgan mexanizmning toʻgʻri ishlayotganiga ishoradir.
Sohibjon TOPILDIYEV,
iqtisodiyot fanlari doktori
