Жасыратыны жоқ, бүгінде республикамыздың астанасы студенттер халықтың айтарлықтай бөлігін құрайтын ең тығыз қоныстанған пункттердің біріне айналуда, бұл бірқатар проблемаларды, соның ішінде теміржолмен байланысты роблемаларды да тудырып отыр.
Неліктен біз студенттерді ерекше атап отырмыз, өйткені олар өңірлерге жиі барады, олар көлік қажеттігін сезінеді, әсіресе мерекелер қарсаңында, студенттер ғана емес, басқалар да теміржол қызметін тиімді деп санайды (халықтың басым орта буын өкілдері болып табылады), сонымен қатар біздің елмізге келген қонақтар да теміржол арқылы әртүрлі аймақтарға саяхаттауды көп жағдайда ең қолайлы вариант деп санайды.
Бірақ соңғы жылдары билетті теміржол кассасынан немесе онлайн билет сату платформасынан (chipta.railway.uz) сатып алу қиынға соғады, көп жағдайда билет табылмайды. Рейстердің қатынауы аз, бұл 36 миллионнан астам халқы бар елдің сұранысын қанағаттандыра алмайды. Сонымен қатар, билеттерді сатып алу тек теміржол кассалары арқылы жүзеге асырылады, онлайн платформа құрылғаны рас, бірақ біз айтып отырған жағдай мүлде басқа.
Сөзімізді бекерден-бекер бәсекелестікпен бастаған жоқпыз, бұл бұрын да көтерілген мәселе еді, әлі де қоғам оған жауап күтуде. Бәлкім, кейбір салаларда, ең болмағанда, кейбір салаларға бәсекелестікті алып кіру уақыты, әсіресе, бүкіл әлемнің санасына күштеп енген түсінік, яғни табиғи монополияларды енгізудің уақыты келді. Табиғи монополияларға заңды түрде бәсекелестік енгізуге жол берілмейтінін білеміз, кәсіпкерлік субъектілері кез келген табиғи монополия саласына бәсекелестік енгіземіз десе де, заң оған жол бермейді. Кейбір салалардың мемлекет бақылауында болғаны қазіргі қоғамымыз үшін жақсы нәрсе, бірақ оларды да уақыты келгенде жекешелендіру қажет. Дегенмен, пошта және әуе компанияларымен қатар теміржолдар да кейбір салаларда бәсекелестік шегіне жетті деп есептейміз.
Шын мәнінде, монополия болу жаман емес, өйткені әрбір субъект көшбасшы болуға ұмтылады, бірақ монополияны немесе үстем жағдайды теріс пайдалану жақсы емес. Табиғи монополиялар да өз бағыты бойынша халықтың сұранысын қанағаттандыруы керек, өйткені халықтың басқа таңдауы жоқ. Сол сияқты теміржол саласында да басқа таңдауымыз болмағандықтан, бұл мәселеде еш қиналмауымыз керек.
Мойындау керек, локомотив ауыр сала, жекеменшік субъектіге оны өз бетімен игеру қиын болуы мүмкін, бірақ оны кезең-кезеңімен жүзеге асыруға болады. Бір ғана теміржол ұсынатын қызмет сапасын алатын болсақ, ол айтарлықтай төмен. Қызметке бәсекелестік әкелу, кем дегенде, шөлімізді аздап қанықтыратын еді.
Германия, Австралия және Оңтүстік Кореяның шығыс елдері бұл салада бәсекеге қабілетті орта қалыптастырылған. Теміржол билеттерін онлайн сатып алу жылдам ғана емес, интернет арқылы «шыға алмайтын» қарт адамдар үшін әр қадам сайын кассалар енгізілді. Олардың бұл тұрғыдағы тәжірибесі бізге өте қолайлы.
Неліктен біз билетті басқа жеке кассалардан сатып алмаймыз? «Uzairways» АҚ-ның да табиғи монополия субъектісі екенін білеміз, бірақ билет сатып алу кезінде тұтынушының таңдауы бар. «Uzairways» АҚ толыққанды рейстерді жасау арқылы бізді қиын жағдайдан шығара алмайтыны рас, бірақ бұл ерекше қамтуды қажет ететін жағдай болғандықтан, біз бір ғана кассаларды жекешелендіру тұрғысынан шағын салыстыру жасадық. Бұл жағдай елеусіз болып көрінгенімен, бүгінде, әсіресе, мереке қарсаңында көптеген тұрғындарға, соның ішінде студенттерге бірқатар қиындықтар туғызуда.
Біз республикамыздың көлік жүйесін, тек теміржолды ғана емес, қоғамдық көлікті, сондай-ақ бұқаралық көліктерді де реформалау қажеттілігін бұрынғыдан да көбірек сезініп отырмыз.
Қорытындылай келе, жоғарыда аталған екі жағдайдың да шешімі ретінде тек бәсекелестік деп айтуға болады. Дәл теміржол саласына монополиясыздандыруды енгізу сапаға және дамуға қол жеткізу үшін проблемаларды біртіндеп азайтады.
Саяхат Ахророва,
Ташкент мемлекеттік заң университетінің оқытушысы.
