Tuzni organizmimiz ishlab chiqarmaydi, aksincha, tashqaridan oladi.
Tanamizda taxminan 150-300 gramm tuz mavjud boʻlib, uning muayyan miqdori har kuni organizmdan chiqariladi. Muvozanatni saqlash uchun esa yoʻqotilgan tuz oʻrnini toʻldirish kerak. Kunlik tuz isteʼmol meʼyori individual xususiyatlarga qarab 4-10 grammni tashkil qiladi. Masalan, terlash kuchayganda (sport bilan shugʻullanish payti yoki issiqda) tuz isteʼmolini koʻpaytirish kerak.
Nima uchun kerak?
Tuz meʼda shirasi hosil boʻlishida ishtirok etadi. Tanadagi namlikni saqlaydi va qon bosimining juda pasayib ketmasligiga yordam beradi. Ovqatlarga ham tuz qoʻshib, taʼm beriladi. Shuning uchun u koʻplab ziravorlar oʻrnini bosadi.
Tuz konservant vazifasini bajaradi. Misol uchun, oshpazlik anʼanalarida koʻp tuzlangan sabzavotlarni isteʼmol qilish odat tusiga kirgan. Bu yangi meva va sabzavotlar boʻlmagan qishda hosilni saqlashga yordam beradi.
U shirinlikni kuchaytiradi va taʼmni muvozanatga solish uchun kerak. Tuzli karamel shirinligida u karamel kabi muhim ahamiyatga ega: kuygan shakarning shirasini keltirib chiqaradi.
Qancha vaqt saqlanadi?
Tuz abadiy saqlanishi mumkin: u yerda 250 million yil yotdi va unga hech narsa boʻlmadi. Ammo qadoqlashda odatda yaroqlilik muddati ikki yil deb koʻrsatiladi. Gap shundaki, tuz atrof-muhitdan namlik va hidlarni oʻzlashtiradi. Ishlab chiqaruvchilar buni qadoqda yozadi. Shu bilan ular bu vaqtda ular tuzning taʼmi oʻzgartirmasligini kafolatlaydi.
Umuman olganda, tuz maʼlum sharoitda, yaʼni muhrlangan holda quruq xonada saqlanishi kerak. Toʻgʻridan-toʻgʻri tushadigan quyosh nuridan ham himoyalangan boʻlishi zarur. Guruch tuzni ortiqcha namlikdan himoya qilishga yordam beradi. Faqat tuz silkitkichga bir nechta don qoʻshish tavsiya etiladi. Guruch namlikni tuzga qaraganda tezroq oʻzlashtiradi. Shuning uchun tuz uzoqroq vaqt quruq saqlanadi.
Foydalari
Organizm tomonidan ishlab chiqarilmagani va metabolik jarayonlarda muhim rol oʻynagani sababli tuzni har kuni oziq-ovqat bilan birga isteʼmol qilish kerak. Xlor oshqozonda xlorid kislotasini sintez qiladi. Shuningdek, yogʻlarning parchalanish jarayoni uchun javob beradigan boshqa moddalarni hosil qiladi hamda natriy yoʻgʻon ichak tomonidan ozuqa moddalarining soʻrilishiga taʼsir qiladi. Tuz hujayra darajasidagi metabolik jarayonlarda ham ishtirok etadi. Qon plazmasi hajmini, suv-ishqoriy muvozanatni saqlash, asab impulslarini uzatish va hujayraning normal ishlashi uchun muhim element boʻlib xizmat qiladi.
Ayollar yod tanqisligini toʻldirish uchun yodlangan tuz isteʼmol qilishdan foyda koʻradi. Yodlangan tuz, ayniqsa, yod tanqisligidan kelib chiqqan kasalliklarga chalingan bolalar tugʻilish xavfini kamaytirish uchun homilador ayollarning ratsionida zarur. Ushbu mineralning yetishmasligi kattalarda qalqonsimon bezning disfunksiyasiga va bolalarda aqliy rivojlanish muammolariga olib kelishi mumkin.
Sogʻlom va kuchli erkaklar uchun natriy xloridning yana bir foydali xususiyati shundaki, u ovqatlarning taʼm xususiyatini oshiradi. Bu esa ularni isteʼmol qilishdan koʻproq zavq olishga yordam beradi va ishtahani oshiradi.
Bolalar uchun osh tuzini isteʼmol qilishning afzalligi ajoyib antibakterial xususiyatlaridadir. Bu mineral turli zararli bakteriyalarga qarshi faol himoyachi hisoblanadi.
Zarari
Koʻp miqdorda tuz isteʼmol qilish inson salomatligiga salbiy taʼsir qiladi, hatto oʻlimga olib borishi mumkin. Biroq tuzning yetishmasligi ortiqcha boʻlishi kabi xavflidir.
Tuzga boy parhez ham organizmga salbiy taʼsir koʻrsatadi. Stol tuzi natriyning asosiy manbai boʻlgani sababli ortiqcha isteʼmol qilish quyidagi hodisalarga olib keladi:
– qon bosimi ortishi;
– yurak xuruji, insult kabi yurak-qon tomir kasalliklarini rivojlanish xavfining oshishi;
– shish sifatida namoyon boʻladigan tanadagi suyuqlikni ushlab turish;
– oshqozon saratoni xavfi;
– oshqozon shilliq qavatining shikastlanishi va yalligʻlanishi, bu uning kanserogenlarga nisbatan zaifligini oshiradi;
– oshqozon yarasini keltirib chiqaradigan patogen bakteriyalar Helicobacterii pylori sonining koʻpayishi.
Tibbiyotdagi ahamiyati
Tibbiyotda tuz koʻpincha dori-darmonlarni suyultirish uchun eritmalar shaklida qoʻllanadi. Bu suyuqlik tanqisligini kamaytirishga va zararsizlantirishga yordam beradi. Shamollash yoki sinusitni davolashda ogʻiz boʻshligʻi va paranasal sinuslar ham tuz eritmasi bilan yuviladi. Tuzli eritma yangi kesilgan yoki yaraga qoʻllansa, antiseptik xususiyatlari shikastlanish joyini dezinfeksiya qilishga yordam beradi.
Qabziyat paydo boʻlsa, osh tuzi eritmasi bilan huqna qilish samara beradi. Chunki u yoʻgʻon ichakning peristaltikasiga ijobiy taʼsir koʻrsatadi. Tuz kosmetologiyada ham keng qoʻllanadi. Natriy xlorid tirnoq, soch va terining holatiga foydali taʼsir koʻrsatadi. Shuningdek, koʻplab skrab, piling va sellyulitga qarshi mahsulotlarda asosiy modda boʻlib xizmat qiladi.
Tuzli eritma asosidagi vanna va kompresslar isituvchi xususiyatlarga ega. Yalligʻlanishni yengillashtiradi va qon aylanishini yaxshilaydi. Natriy xlorid asosidagi muolajalar teri-yogʻ muvozanatini tartibga soladi, terini tozalaydi va unga koʻproq elastiklik beradi.
Qiziqarli faktlar
Oʻtgan asrning 50-yillarida Shveysariyada 2 foiz ftorid va yodid osh tuziga qoʻshila boshladi. Bu aholi orasida kariyes tarqalishining oldini olishda yordam berdi. Usul ish berdi. Shuning uchun texnologiya tezda nemislar, fransuzlar orasida va keyin butun dunyoda oʻzlashtirildi.
Dengiz tuzi osh tuziga qaraganda foydaliroq. Chunki uning tarkibida koʻplab qoʻshimcha mikroelementlar – rux, mis, kremniy, yod, temir, brom, marganes, kaliy, selen mavjud.
Oʻlik dengiz nafaqat shifobaxsh loyga ega shoʻr koʻl, balki u yerdagi eng shoʻr suv havzasi boʻlgan tabiiy yodgorlik hamdir. Bu joydagi tuzlarning konsentratsiyasi 300 foizdan oshadi. Ularning yarmidan koʻpi magniy xlorid, uchdan bir qismi natriy xlorid, qolgan qismi esa kalsiy va kaliydir.
Asalari chaqishidan keyin terining kuyishi va shishishini kamaytirish uchun chaqishni siqib chiqarib, shikastlangan joyga nam tuz surting. Ushbu usul ogʻriqni yengillashtirishga yordam beradi.
Yogʻoch uzoqroq yonishini istasangiz, ustiga tuz seping. Agar shox-shabbalar nam boʻlsa, xuddi shu usul ortiqcha namlikda ham yaxshi ish beradi.
F.AZIZOVA,
F.SALOMOVA,
Sh.QOBILJONOVA tayyorladi.
