Ҳақыйқатында да, бүгин жаслық өз ҳалына таслап қойылатуғын дәўир емес, оның сақшысы, бақлаўшысы көп. Бул болса не ушын адамгершилик принциплерине садық мәмлекетлерде тәрбия тек ғана мәнаўияттың иси емес, ал сиясат дәрежесиндеги мәселеге айланып атырғанын айқын түсиндиреди.
Бурын тәрбияны қадағалаў аңсат болған. Мәселен, перзент не ислеп атырғанын, кимге еликлейди, неге қызығатуғынын билиў имканияты процентлери жоқары еди. Себеби, ол мағлыўматты тийкарынан үйдеги телевизордан, ең көби интернет кафелерден алатуғын еди. Интернетти болса ҳәмме де бирдей түсинбейтуғын еди. Бүгин ше? Бүгин жети жастан жетпис жасқа шекем ҳәммеде телефон бар. Интернеттиң шегарасы секунд сайын кеңейип бармақта. Шеклеў жоқ. Енди айтың, перзентиңиз оннан не мақсетте пайдаланып атырғанын толық қадағалаў мүмкин деп ойлайсыз ба? Гәпимиздиң мақсети не: бүгин руўхыйлықты мәжбүрлеп сиңдирип болмай қалды. Оны бала қәлбине турақлы үгит-нәсиятлаў арқалы ғана жайластырыў мүмкин.
Мәмлекетимиз басшысы лаўазымына кирискен дәслепки ўақытларынан жаслар тәрбиясына бүгин қандай формада итибар бериў керек екенлигин жүдә жақсы түсинди. Президентимиз тәрепинен қол қойылған биринши нызам да 2016-жыл 14-сентябрьдеги "Жасларға байланыслы мәмлекетлик сиясат ҳаққында"ғы нызам еди.
Тилекке қарсы, 7-8 жыл алдын биз руўхыйлығымыз бенен мақтанатуғын дәрежеде болмаған едик. Китаптың қәдири барған сайын жоғалып баратырған, көркем өнер, әдебиятқа бийкарлардың иси деген көзқараслар қәлиплесип атырған, ең әҳмийетлиси дәрамат деген идея тамыр таслап атырған дәўирлерге келип қалған едик. Бундай пикирлеў менен жақсы келешек жаратыў мүмкин емеслигин зиялылар қатламы жақсы түсинетуғын еди, бирақ ҳәммеде "өзгерте алмайман бәрибир", деген үмитсизлик ушқыны жасады. Жағдай үлкен сиясий ерк-ықрарды күтип жасар еди. Мәмлекетимиз басшысы халқымыз ушын мине усындай үлкен сиясий ерк-ықрар болып келди. Уллы мақсетлерге өзи қатты исенди, басқаларды да исендире алды, ҳәмелдар қатламды сол мақсетлерге сәйкес тәрбиялаўға киристи. Енди аўыр реформаларды баслаў мүмкин еди.
2019-жыл 19-март күни мәмлекетимиз басшысы тәрепинен социаллық, руўхый-ағартыўшылық тараўлардағы жумысларды жаңа система тийкарында жолға қойыў, жас әўладқа итибарды және де күшейтиў, оларды мәденият, көркем өнер, денетәрбия ҳәм спортқа кеңнен тартыў, мәлимлеме технологияларынан пайдаланыў көнликпесин қәлиплестириў, елимиз жаслары арасында китапқумарлықты үгит-нәсиятлаў, ҳаял-қызлардың бәнтлигин арттырыў мәселелерине айрықша итибар бериў мақсетинде 5 әҳмийетли баслама алға қойылғаны жаңа Өзбекстанды қурыўда жаслар тәлим-тәрбиясы бойынша жаңа басқышты баслап берген еди.
Бул басламалар тек ғана қағазда қалыўшы сөзлер емес еди, оның қаншелли дәрежеде ислегенин арадан өткен жыллар да дәлиллеп бермекте. Оларды бир еске алайық:
Биринши баслама - жасларды музыка, сүўрет салыў, әдебият, театр ҳәм көркем өнердиң басқа түрлерине қызығыўшылығын арттырыў, талантын жүзеге шығарыў.
Екинши баслама - жасларды физикалық шынықтырыў, олардың спорт тараўында қәбилетин көрсетиўи ушын зәрүр шараятлар жаратыў.
Үшинши баслама - халық ҳәм жаслар арасында компьютер технологиялары ҳәм интернеттен нәтийжели пайдаланыўды шөлкемлестириў.
Төртинши баслама - жаслардың мәнаўиятын арттырыў, олар арасында китапқумарлықты кеңнен үгит-нәсиятлаў.
Бесинши баслама - ҳаял-қызларды жумыс пенен тәмийинлеў.
Басламаларды қайта көрип шығып, ойлайық. Оларда көтерилген мәселелер ҳақыйқатында да оғада әҳмийетли еди. Музыка, сүўрет салыў, әдебият ҳәм театр - технологиялық раўажланыўдан албырап, инсан турмысы ушын оғада әҳмийетли бул тараўларға ескилик қалдығы сыпатында қарай баслағанымыз жоқ па? Художниклерди, шайырларды, театр актёрларын "қыялпараз" деп қарап, олардың мийнет өнимлерин пайдаланыўды артықмашлық болса да уят деп есапламадық жоқ па? Әсиресе, өз қушағында адамзат мәдениятының дүрданаларын жәмлеген театрлар тамашагөйлердиң жолына қарап қалды. Көпшилик художниклер, шайырлар өзин итибардан шетте қалғандай сезип, басқа кәсипти ийелеўге мәжбүр болды. Бирақ, олар әзелден жәмийеттиң өзине тән тәрбияшылары болып келген еди. Неге биз буны аңлап жетпедик? Биринши баслама әне усы уйқымыздан оятты, кеўиллерге нур қуйды, көркем өнер, әдебият усы ўақытқа шекем де, буннан кейин де тәрбияның бир бөлеги болып қалатуғынлығын тән алды. Үлкен дөретиўшилерди жәмийетке және жақынластырды. Олар мектеплерге барды, руўхый дүньясын жас әўладқа жуқтырды. Театрлар бирқанша жанланды, көпшилик сеансларға билетлердиң өтип кетиў жағдайлары және қайтып келди, оған жуўап ретинде театр жәмәәтлери де көлемди кеңейтти. Жәмийетте қызығыўшылықтың артыўы нәтийжесинде жас дөретиўшилер халыққа таныла баслады, көзге түсти, "Әдебият өле ме?" деген қәўетерли сораўлар тутыныўдан пүткиллей шығарып тасланды. Бир сөз бенен айтқанда, әдебият ҳәм көркем өнер еле халыққа керек екенлигин, халық та әдебият ҳәм көркем өнерге зәрүрлиги жоқарылығын терең сезди.
Спортты алайық. Спорт пенен шуғылланыў тек спортшының жумысы, деген көзқарас қәлиплескен еди. Физикалық шынығыўлардың инсан организми ушын қаншелли пайдалы екенин илим-пән неше әсирлер алдын дәлиллеп берген. Оған бола, ҳәтте ақылый мийнет пенен шуғылланыўшы адамлар да спорт пенен шуғылланыўы шәрт. Бирақ, сол ўақытта көз қарасларымыз өзгерген еди. Қызығыўшылығы барларда имканият жоқ еди, имканияты барларда болса қызығыўшылық азайып кеткен еди. Бул баслама болса арадағы тең салмақлылықты тәмийинледи, имканияты жоқларға шараят жаратып бериў басланды, қызығыўшылығы жоқларға үгит-нәсият күшейди. Өзиңиз бир қарап көриң, соңғы төрт-бес жылда әтирапыңызда қанша спорт майданшасы қурылды, не ойнаўын билмей жүрген кишкене балаларға заманагөй балалар майданшасы саўға етилди. Спорт марафонларын өткериў дәстүрге айланды. Бир сөз бенен айтқанда, екинши баслама спорт тек ғана усы тараў ўәкиллериниң емес, ҳәммениң турақлы шынығыўы болыўы тийис керек екенлигин атап өтти. Дурыс, денеси шыныққан адамның ўақты өнимдарлы болады, кеселликти қуўып шығарады, ақылы жақсы ислейди, өмири узаяды.
Бирақ, екинши басламаның мақсети тек ғана усы емес, ал жаслардың спорт тараўындағы қәбилетин көрсетиўге имканият жаратыў да еди. Мәселен, мәҳәлледе волейбол ойнаў ушын майдан қурылса, мәҳәллениң балалары бул ойын менен танысады, үйренеди, тәжирийбе арттырады. Оған меҳир қойғанлар усы спорт түрин профессионал дәрежесинде даўам еттиреди, жетискенликлерге ериседи. Енди ойлап көриң, егер усы майдан қурып берилмегенинде не болар еди? Балалар бул спорт түринен хабарсыз өсип кете беретуғын еди.
Бүгин компьютер технологиялары раўажланған дәўир. Оның менен есапласпаўдың илажы жоқ. Себеби, виртуал турмыстан хабарсызлық дүньядан хабарсызлық сыпатында баҳалана баслаған. Илим де, исбилерменлик те барған сайын оның менен интеграцияланбақта. Соның ушын, жаслардың бул бағдардағы билимлерин арттырыў өзине тән миннетлемеге айланады. Үшинши басламаның мәниси де сол еди.
Егер пайдаланыўды билмесек, компьютер де әпиўайы нәрсе. Оннан өнимли пайдаланыў билимди талап етеди. Жақын-жақынға шекем көпшилик жаслар компьютерди ойын ойнайтуғын қурылма сыпатында көз алдына келтиргени де рас. Бирақ, бул пүткиллей надурыс көзқарас еди. Бүгин компьютер арқалы интернетте жүдә үлкен жумысларды ислеўге болады. Дәраматын айтпайсыз ба?! Бирақ, қалайынша усы дәрежеге ерисиў мүмкин? Төртинши баслама алдымызға әйне үлкен сораўды қойды. Нәтийжениң қандай болғанын болса арадан өткен жыллардың өзи дәлиллеп турыпты. Бүгин интернет имканиятларынан пүткиллей хабарсыз жасты излеп таба алмайсыз. Жәмийетимизде заманагөй деп аталатуғын кәсиплерди таңлап атырған жаслардың саны барған сайын артып бармақта. Жигит-қызлар ақылын ислетип, интернеттен пайдаланып пул таппақта, кеминде жумыс орынларын жаратып, басқаларға да пайда келтирмекте. Мақсет-нийет усы еди. Бүгин Ай-Ти парклерге барсаңыз, ол жердеги орталықтан кеўлиң жайнайды. Берилип атырған жеңилликлерден пайдаланыўдың заўқы болса пүткиллей басқаша. Әҳмийетлиси, бул бағдарда өсиў жоқары. Бирақ, тараўдағы айырым кемшиликлерди де айтып өтиўимиз керек. Мәселен, мәмлекетимизде крипто тараўындағы реформалар оғада әсте бармақта. Жүз мыңлаған жаслар бул тараўға қызығады, бирақ нызамшылығымыздың крипто тараўына қатнасы елеге шекем қатаң шекленген. Жуўапкерлер бул бағдардағы ҳәрекетлерди жеделлестириўи, усы тараў бойынша да кең ҳәм саламат орталық жаратып бериўи, мақсетке муўапық болар еди, деп ойлаймыз.
Бурын ҳаял-қызларға "ҳаял - үйдиң адамы, үйде отырып бала тәрбиялаўы керек", деген пикир көпшилигимизде болғанлығын тән алмаўымыз мүмкин керек. Соның ушын ата-аналар қызларын оқытыўдың орнына, тыныш ғана турмысқа берип жибериўди мақул көретуғын еди. Бирақ, бул мүнәсибет надурыс екенлигин заманның өзи дәлиллеп берди. Бүгинги дәўирде ҳәр бир инсан, жынысына қарамастан, раўажланыўға, мақсетлерин әмелге асырыўға ҳақылы. Онда инсан өз қәдириятларына қайшы келмесе болғаны. Бесинши баслама әне усы ҳәрекетлер ушын өзине тән маяк болып хызмет еткенин әтирапымызға қарап сезиў қыйын емес.
Талант адам таңламайды. Ҳаял ма, еркек пе, ҳәр бир инсанда өзине тән қәбилет бар болады. Әҳмийетлиси, оны жүзеге шығарыў ушын еркин орталықтың бар-жоқлығында. Бурын ҳаял адам исбилерменлик пенен шуғылланаман, жумыс орнын жаратаман десе, жүзден тоқсан сегиз адам «қой», еркеклер еплей алмаған исти сен еплей алмайсаң дер еди. Арадан 4-5 жыл өтип, жәмийетке бир қәраң, он бармағыңыз бенен исбилермен санасаңыз, бир қолыңызға еркек исбилермен, екинши қолыңызға ҳаял исбилерменлер туўра келмекте. Бүгин кәрханаларда ҳаял-қызлар жумысты басқарып атыр, жас қызлар өз исбилерменлигине тийкар салып, жумыс орнын жаратпақта, мәмлекетке салық төлемекте. Дәўирдиң өзи соны көрсетип берди - ҳаял-қызларға әдалатлы қатнас жүргизилсе, мақсетлерине қулақ салынса, олар еркеклер менен теңдей жуўапкер бола алатуғынын. Негизинде, ҳәр биримиз инсанбыз.
Ҳаял-қыз жақсы орынларда ислеўи ушын жоқары мағлыўматлы болыўы мақсетке муўапық. Пүткил дүньяда да солай. Соннан келип шығып, мәмлекетимиздиң жоқары билимлендириў системасында ҳаял-қызлардың үлесин арттырыў, оларды қоллап-қуўатлаўға итибар ҳәр қашанғыдан да күшейди. Ҳаял-қызларға процентсиз билимлендириў кредитлери берилип атырғанын, магистратурада оқып атырғанларға төлем-контракт суммалары мәмлекет тәрепинен төлеп берилип атырғанын ҳәр биримиз көрип, пайдаланып атырмыз. Бундай ҳәрекетлер әлле қашан нәтийже бере баслаған, жеке меншик секторда да, мәмлекетлик шөлкемлерде де ҳаял хызметкерлердиң үлеси барған сайын артып бармақта. Әсиресе, заманагөй кәсиплерди таңлап атырғанлар арасында ҳаял-қызлардың үлеси көзди қуўандырады. Яғный, заманагөй кәсиплер менен үйде отырып дәрамат табыў мүмкин, бул болса олардың ҳәм пул табыўға, ҳәм үй жумысларын бирдей алып барыўына имканият жаратады.
Басламалардың мәнисин бирме-бир көрип шықтық, нәтийжесине болса ҳәр күни гүўа болмақтамыз. Демек, бес әҳмийетли басламаны ҳеш гүмансыз толық қуўатлылықта иследи ҳәм ислемекте, деп айтыўымыз мүмкин. Яғный, бул ҳәрекетлер арадан өткен жылларда нәтийжели екенлигин дәлилледи. Бул қаншелли дәрежеде дурыс жол таңлағанымыздан дәрек береди. Арадан бир неше жыл өтип, және усы темаға қайтқанымызда нәтийжелеримиз буннан да көбирек болып атырғанын мойынлаўымызға гүман жоқ. Себеби, жақсы нийетлер менен басланған, исеним менен әмелге асырылған, әмелге асырылып атырған басламалар бәрқулла нәтийжели болады.
Жонибек АЛИЖОНОВ,
“Янги Ўзбекистон” хабаршысы