Ашық ҳаўа, жарқырап турған қуяш ҳәм Мәмлекетимизбасшысын күтип турған жүзлегенўатанласларымыздың жүзлериндеги қуўанышбүгинги күнге өзгеше руўх, өзгеше қуўанышбағышлап турғандай еди. Президент машинадантүсиўи менен төмендеги дала шертегине қарайқәдем таслады. Ўатанласларымыз бенен шынжүректен сәлемлесиў даўамында бул рет шертеккеямаса қайсы бир жаңа кәрханаға, қайсы биржоқары минберге, қайсы бир мәҳәлле ямасакластердиң алдына емес, туўры атызға қарайбурылды. Қолына бел алып терек егиўге киристи. Қызыққан адам белди услаўдан-ақ Президенттиңаўылда туўылғанын, шөл-далаларда өнипөскенлигин дәрриў түсинеди. Президент ҳақыйқыйбағман сыяқлы жас нәлдиң нәзик тамырларынатопырақ таслады.
Президент терек екпекте...
- Қәне енди, дүньядағы барлық мәмлекетлердиң басшылары бизиң Президентимиз сыяқлы болғанда, - ҳәўес ҳәм мақтаныш пенен әсте сыбырлады сенатор Ҳусан Ерматов. - Тилекке қарсы...
«Тилекке қарсы...» деген бир ғана сөз тек ғана сенатор Ҳусан Ерматовтың емес, ал усы ўақытлары "Жасыл мәкан" улыўма миллий жойбары шеңберинде жаратылып атырған жаңа бағқа нәл егиў ушын келген барлық ўатанласларымыздың қәлбинде қандай ойлар ҳәм тәшўишлер өтип атырғанын сәўлелендирип турғандай еди.
Аўа, тилекке қарсы, дүнья сергиздан. Дүньянәрестениң кирпиклеринде, намазшам гүлиниңжапырақларында әсте-ақырын қалқып турған шықтамшысы сыяқлы дирилдеп тур. Айырыммәмлекетлердиң басшылары тынышлықтысақлаўдың, адамларға меҳир көрсетиўдиң, нәлегиўдиң, тәбиятты сақлаўдың орнына қырғынурысларға "басшылық" етпекте. Мың-мыңлағанадамлардың үйлери ўайран болыўына, кеўиллериқойымшылық, көшелери гөристан болыўына себепболмақта. Егер жолымнан жүрмесең, мағанбойсынбасаң, айтқанымды ислемесең, көзлериңекөрсетип қояман, деген мәнисте жер жүзинаўдарып таслаўға умтылып атырған жабайы ҳайўансыяқлы бақырып атыр, пысқырып атыр. Балаларжетим, аналар жесир, инсанлар ўатан гедейиболмақта. Тәбият болса... Ҳәммесинен көбиреказап шегип атырғаны Ана Тәбият. Ҳәр бир атылғаноқтан, ҳәр бир бомбаның қорқынышлыжарылыўынан жасыл бағлардың күллери көккетүсип атыр, ана тәбият танклердиң темиртабанлары астында майдаланып, ыңыранып жанберип атыр. Қашанға шекем бундай кемситиўлер, зорлықлар, қанхорлықлар, "мен күшлимен бе, сенбе" сыяқлы күш көрсетиўлер даўам етеди? Қашанинсап кирип келеди басқыншы гәззабларға! Бомбалар ҳәм снарядларға кетип атырғанмиллиард-миллиард қаржыларды өзпуқараларының абаданлығы ушын жумсаса болмайма екен, бул жаўызлар?! Дүнья қашан тынышлық қассапларынан азат болады? Бузғыншылық, ҳайўаншылық етиўдиң орнына терек егиў мүмкин ғой!
Президент терек екпекте...
Топаторыстан ямаса "көз-көз" етиў ушын емес, ал бузғыншыларға, басқыншыларға, тәбият жаўызларына қарсы ант сыпатында гүлленгенжердиң қушағына нәл отырғызбақта. Президент тәрепинен "Жасыл мәкан" улыўмамиллий ҳәрекетиниң басланғанына үш жылдан өтти. Жойбар ҳақыйқый халық ҳәрекетине айланды. Алдынғы жыллары Жаңа Ташкент, Сергели, Чиланзар районларында болған нәл егиўде Президентимиздиң өзи басшылық еткен еди.
Миллион түп нәллер, гүллер егилди. Соннан кейин аўыл ҳәм қалаларға, жол бойлары ҳәм қыябанларға да егилди. Өткен ҳәптеде болып өткен Олий Мажлис палаталарының үш күнлик мәжилислери ақырында болса Мәмлекетимиз басшысы тәрепинен келеси 2025-жыл - "Қоршаған орталықты қорғаў ҳәм "Жасыл экономика" жылы деп жәрияланды. Муқаддес жерде абаданлық болсын, бағлар көбейсин, гүллер жапырақларында шаң болмасын, шаң-тозаң болмасын, жап-салмалар, дәрьялар булақ суўындай таза болсын, аўыллар, далалар, таўлар гүллерге бүркенсин, адамлар таза ҳаўадан тойып-тойып дем алсын, рәҳәтленип жасасын деген уллы әрманлардың гөззал ийислери еди!
- Бүгин тек ғана биз емес, ал дүньядағы көплеген мәмлекетлер климат өзгериўиниң унамсыз ақыбетлерин айқын сезинип атыр.
Ҳаўаның ҳәм суўдың патасланыўы, топырақ эрозиясы, шөлистанлық, қазылма жанылғылардың есапсыз пайдаланылыўы глобал ысыўға, тәбийий апатшылықлардың көбейиўине алып келмекте, қоршаған орталық ҳәм халықтың саламатлығына зыян жеткермекте, - деп атап өтти Президент Олий Мажлис Нызамшылық палатасының мәжилисинде. - Биз бул мәселениң ақыбетлерин алдын-ала көрип, усы бағдарда үлкен жумысларды алып бармақтамыз. Буннан үш жыл бурын басланған "Жасыл мәкан" улыўмамиллий жойбары ҳәзирги күнге келип ҳақыйқый халықлық ҳәрекетке айланды. Бул бағдарлама бир қатар аймақларда, соның ишинде, Аралбойындағы экологиялық жағдайды жақсылаўға хызмет етпекте.
Президент терек екпекте...
Бектемир районының айланба жол бойында 100 гектарлық жаңа бағқа тийкар салынбақта. Бағқа еки жылда 100 мың түптен аслам терек ҳәм нәллер отырғызылады. Оларды тәрбиялаў ушын 3 жасалма суў бассейни ҳәм 12 қудық қурылады. Елимизде болса тек ғана усы жылдың гүзинде 80 миллион түп терек ҳәм нәллерди егиў режелестирилген. Улыўма, соңғы үш жылда мәмлекетимиз бойынша 646 миллион түп нәллер егилди. Аралбойында жасыл қаплама 2 миллион гектардан артты.
Булардан тысқары, Президент Олий Мажлис мәжилисинде айтқанындай, қоңсы мәмлекетлер менен биргеликте Регионаллық климат стратегиясын әмелге асырыўға кирисилди. Пайтахтымызда Орайлық Азия қоршаған орталық ҳәм климат өзгерислерин үйрениў университети шөлкемлестирилди. Өзбекстан Бирлескен Миллетлер Шөлкеми тәрепинен бул бағдарда қабыл етилген еки әҳмийетли резолюцияның басламашысы болды. Ҳәзирги ўақытта "жасыл" энергетика экономикамыз драйверлериниң бирине айланбақта.
Және бир ибратлы ис - Өзбекстан 2023-жылы климат өзгерислерине бейимлесиў процесин қаржыландырыў бағдарында ҒМДА арасында биринши болып тарийхый қәдем таслады ҳәм 331 миллион долларлық "жасыл" суверен халықаралық облигацияларын Лондон фонд биржасына жайластырды.
Экологиялық машқалалардың регионаллық ҳәм трансшегаралық өзгешелигин есапқа алған ҳалда, Өзбекстан Президентиниң басламасы менен алға қойылған "Орайлық Азия глобал климат қәўип-қәтерлери алдында: улыўма абаданлық жолында тилеклеслик" ҳаққындағы БМШ Бас Ассамблеясының резолюциясы усы жылы қабыл етилди.
Ол жерде Арал регионын тиклеўге қаратылған басламаларға айрықша итибар қаратылып, "жасыл" тоғайлар жаратыў ҳәм жергиликли халықтың турмыс дәрежесин арттырыў сыяқлы кең көлемли бағдарламалар усынылды. Бул жойбарлар елимиздиң экологиялық ҳәм социаллық өзгерислерге садықлығының өзине тән көриниси болып есапланады.
Енди бул бағдарлар бойынша ҳүкимет тәрепинен өз алдына бағдарламалар ислеп шығылады. Әлбетте, онда "жасыл" технологияларды енгизиў, суўды үнемлеў, көклемзар аймақларды кескин көбейтиў, Арал апатшылығының ақыбетлерин жумсартыў, машқаласын шешиў, ең әҳмийетлиси, халықтың саламатлығын беккемлеў сыяқлы мәселелергеайрықша итибар қаратылады.
Бирақ, өзимиз-ше? Буны өзимиз жүрегимиз бенен сезип атырмыз ба?
Ақыры биз - адамзат, анажан, меҳрибан тәбиятты қаншелли кемситтик, урладық, азапладық, алдадық? Не ушын әсирлер даўамында бир тамшы суўға мүтәж болған араб шөлистанлықлары сел қәҳәрине дуўшар болмақта, неге Арқа далалары, тоғайлары менен қалалары тасқынлар астында көмилип қалмақта? Дүнья жаратылғаннан берли шөлистан не екенлигин билмейтуғын суўлы мәканлар Африка шөлистанларындай қурып баратыр, дәрьялардың орнына шөллер, шөллердиң орнына көллер пайда болмақта? Себеби, бизлер жети қабат жер астына шекем, жети қабат аспанның үстине шекем не көринсе таладық, талап атырмыз. Ҳәттеки, Ана жерди пилледей орап, ҳәр қыйлы бәледен сақлап туратуғын озон қатламына шекем аямадық - тестик: шеге урып тестик, мылтық атып тестик, снаряд атып тестик, теспектемиз. Булт - булт екенлигин, аспан - аспан екенлигин, жулдыз - жулдыз екенлигин умытпай ма? Бундай талан-таражлардың алды алынып, жылаўланбаса, қыямет қайым болмай ма? Жәҳән халқы бир-биринен қорқынышлы апатшылықларды биледи, ақылы барлар бақырып атыр, "тоқтатың!" деп бақырып атыр. Зорлаўшылар болса гүң, сақаўдай үндемейди.
Олар кимлер? Неге өз перзентиниң, ата-анасының, туўған-туўысқанының, миллетиниң, Ана ўатанының тәғдирин ойламайды? Не ушын жағасынан алып мурнын ажырыққа үйкемейди, жәҳәнге ийелик етиўди нийет етип жүрген салтанат султанлары? Не ушын?
Өзбекстан Президенти терек екпекте...
Биринши нәлдиң тамырларының әтирапын бел менен шаппатлап, екинши нәлге меҳирин берипбаслады...
Әйтеўир ғана жерге бир түп нәл отырғызыў, әйтеўир ғана дем алыс күниндеги жумыслардың бири емес. Бул - жети жастан жетпис жасқа шекемги барлық пуқараларға шақырық. Толы дүньяның көзлерине күл төгип атырғанлардың қылмысларына Президент жуўабы. Тәбият сатқынларының басына урылған гүрек... ҳәм ҳәр бир ақыллы инсанға сабақ, жасларға ибрат, кекселерге дуўа, қәлем ийелери ҳәм шайырларға илҳам булағы шығар.
Бирақ, Мәмлекет басшысының қәлбиндеги арзыў-нийетлерди бәршемиз де түсинип алғанымыз жоқ еле. Түсинип жеткенимизде, ҳәр жылы бәҳәр ҳәм гүзде еккен мың-мыңлап нәллеримиз саратанда қуўрап, қарда музлап қалмаған болар еди. Ақыры, быйыл мине усындай миллион нәл отырғызғанбыз, сыяқлы жалған мағлыўматлар менен өзин де, басқаларды да алдап атырған ҳәмелдарлар жоқ па арамызда? Егер соңғы 10-15 жыл ишинде егилген тереклер ҳаққындағы "есабатлар" дурыс болғанда, Өзбекстан тоғайға айланып кеткен болар еди. Алдадық. Соңынан не болды - халықтың маңлай тери менен табылған миллионлар самалға ушты, мийнетимиз суўға ағып, қумға шөкти. Не пайда көрдик? Президент бундай жаман қәтелер қайта тәкирарланбаўы, сабақ алыўы, кеўиллерде Ана Тәбиятқа шексиз меҳир-муҳаббат оятыў ушын да өзи бас болып терек екпекте.
Терек екпекте...
Биз перзентлеримизге, ақлықларымызға тәбият деген не екенлигин түсиндире аламыз ба? Балаларымыз тереклерди - тереклерден, гүллерди - гүллерден парықлай ала ма? Өсимликлердиң атларын ҳәм шөплердиң сийрек ушырасатуғын қәсийетлерин биле ме? Қарағайлардың пайдасын, жантақтың шыпа екенлигин түсине ме? Биз оларға қарлығашалардың не ушын әйўанларда уя қуратуғынын айтқанбыз ба? Бүркитлердиңқырғыйлардан, қарғалардың қузғынлардан, сағаллардың қасқырлардан айырмасы ҳаққында оларға айтып бергенбиз бе? Бир түп терек, бир түп райхан, бир қысым назбайгүл адамзатқа қанша пайда келтириўи ҳаққында-ше? Теректиң бир шақасын, шиповник ямаса долананың бир шақасын ўақтынан бурын сындырыў қаншелли зыян? Дәрья ҳәм жап-салмаларға бастан атып ҳәз етип шомылыў ғана емес, мыңлаған инсанлардың, гүл ҳәм гүбелеклердиң, қурт ҳәм қумырысқалардың, бағлардың жаны, қаны екенлигин ше? Балаларымыз булт не екенлигин, ай не екенлигин, таў ҳәм қыялықлар не екенлигин, жер ҳәм аспан не екенлигин сезе ме? Топанлар, тасқынлар қай жерден пайда болыўы ҳәм не себептен тәбийий апатлар көбейип атырғаны ҳаққында түсиниклери бар ма? Жердеги барлық жаратылған нәрселер инсан ушын, жасаў ушын керек екенлигин, оларды билиў, билип, көз қарашығындай сақлап, сақлаў ушын оқыў, үйрениў зәрүр екенлигин биле ме? Өзимиз ше? Билсек, не ушын салмалардың, дәрьялардың, сайлардың суўлары патасланыўына тамашагөй болып қарап турамыз; жол бойларында, мәҳәллелерде күни-түни шырылдап ағып турған водопровод кранының қулағын бурап қойыўды билмеймиз? Неге тонналап зәҳәрли ҳаўа шығарып атырған ири кәрханаларды тәртипке шақырмай атырмыз? Неге бизиң босағамыз түбиндеги салмалар шығындыға толып атыр? Не ушын ҳәжетханаларымызды шыбын-ширкейлер басып кеткен? Кеше еккен нәлди ешки ғайзап атырғанын көрип, неге қуўмаймыз? Перзент кимнен өрнек алсын. Қус уясында көргенин ислемейди ме? Қашан сабақ аламыз өзимиз – жасы үлкенлер!
Қашан жуўмақ шығарамыз, қашан туўры сөйлеўди үйренемиз?
Президент терек екпекте...
Нәл түбине суў қуймақта. Бул нәллер өсип үлкентереклерге, тереклер үлкен бағларға айланады. Қудай қәлесе, бағлар қуслардың шуғырлысынатолып кетеди, бүлбиллер мәс болып сайрайды. Пал ҳәррелер тереклердиң гүллерине қонады, самалларсүйеди, қуяш нур шашады. Кекселер жанбаслапжатып дем алады, балалар қышқырысып ойнайдыәййемги Туран, уллы Түркстан - Жаңа Өзбекстан - Үшинши Ренессанс бағларында. Ҳәр бир демди, ҳәр бир минутты бийкарға өткермей, тәбияттыАНАЖАН деп қушақлап, алақанымыздаәлпешлейтуғын ўақыт келди.
Анажанымыздыңайдай жарқын, қуяштай меҳирли екенлигин билиўҳәм ардақлаў ўақты келди.
Кешир бизди ана тәбият,
Шашыңды жулып, зорладық сени.
Аҳ урсаңда реҳим етпедик,
Арал сыяқлы қорладық сени.
Сен шад болсаң, кеўлимиз тыныш,
Бизде шадбыз, бизлер де тоқпыз.
Көзиң толса ашшы жасларға,
Биз де ғәрип, бизлер де жоқпыз.
Басымызды урып аяққа,
Ана сизден кеширим сораймыз,
Енди болса барлық жерлерди,
Гүлзарлыққа, гүлге ораймыз.
Көгертейин деп уллы мүлкиңди,
Жолға шықты ғарры, жасымыз.
Бул қүдиретли уллы толқынды,
Баслап берди елге басшымыз.
Кең жазық ҳәм көшелериңди,
Бүркеймиз биз бағы бостанға.
Ҳәўес етсин бизге ҳәммеси,
Дүнья халқы Өзбекстанға.
Президент терек екпекте...
Абдусаид КЎЧИМОВ,
сенатор