Nazariy jihatdan qaralganda,inflyatsiya oʻzida mamlakatdagi tovar va xizmatlar bahosi umumiy darajasining oʻsishini ifoda etadi. Bunda uning asosiy koʻrsatkichi isteʼmol narxlarining maʼlum bir davrdagi oʻzgarishi hisoblanadi.
— Inflyatsiya, bu faqatgina tovarlar va xizmatlar narxining oʻsishi hamda aholi daromadlarining kamayishini ifodalovchi koʻrsatkich emas, — degan edi matbuot anjumanlaridan birida Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki raisi Mamarizo Nurmuratov. — Bu — keng maʼnodagi iqtisodiy jarayon hisoblanadi. Shu bois ular bir-biri bilan bevosita bogʻliq va oʻzaro bir-biriga taʼsir qiladi.
Yuqori inflyatsiya sharoiti tadbirkorlar uchun ham yaxshi emas, ular ham oʻz biznes faoliyatlarini 2-3 yil oldinga reja qila olmaydi, bugungi kun bilan yashaydi. Iqtisodiyotda jamgʻarmalar oshmaydi va bu kelgusida investitsiyalarga ham salbiy taʼsir koʻrsatadi.
Inflyatsiyaning muqobil darajasi investorlar uchun ham juda muhim. Odatda, ular investitsiya kiritmoqchi boʻlgan mamlakatdagi inflyatsiya darajasini kuzatib boradi va uning yaqin oradagi darajasini koʻz oldiga keltira olgach, oʻz sarmoyasini olib kirishga harakat qiladi.
Maʼlumki, 2022-yil yakuni bilan yurtimizda inflyatsiya 12,3 foizni tashkil etdi. Barcha iqtisodiy mexanizmlarni qoʻllab, joriy yilda bu koʻrsatkichni 10 foizdan pastga tushirish maqsad qilinmoqda.
Prezidentimiz huzurida 2023-yilning 7-fevral kuni joriy yilda inflyatsiya darajasini pasaytirish choralari muhokamasi yuzasidan oʻtkazilgan yigʻilishda shunday raqamlar keltirilar ekan, buning uchun isteʼmol tovarlari, shu jumladan, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini oshirish, ularni “daladan dasturxongacha” yetkazib berishdagi xarajatlarni qisqartirib, arzon boʻlishini taʼminlash zarurligi taʼkidlandi. Hududlar salohiyatidan kelib chiqib, har bir tuman va shahar boʻyicha alohida “yoʻl xaritalari” ishlab chiqish, aholi uchun jozibador moliyaviy xizmatlar turlarini koʻpaytirish boʻyicha koʻrsatmalar berildi.
Mamlakatimizda inflyatsiyani jilovlash va pasaytirishga qaratilgan koʻplab chora-tadbirlar qoʻllab kelinadi. Xususan, Prezidentimiz topshirigʻi asosida 2017-yil sentyabr oyidan boshlab inflyatsion targetlash rejimiga oʻtish uchun 2 yildan ortiq tayyorgarlik koʻrildi. Markaziy bankning tarkibiy tuzilmasi qayta koʻrib chiqildi, yangi departamentlar tashkil qilindi, makroiqtisodiy prognozlash va tahlil salohiyatini oshirishga, kommunikatsiya siyosatini yangidan ishlab chiqishga eʼtibor qaratildi.
Davlatimiz rahbari tomonidan 2019-yilning 19-noyabr kuni “Inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich oʻtish orqali pul-kredit siyosatini takomillashtirish toʻgʻrisida”gi farmon imzolandi. Ushbu hujjatda Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki zimmasiga 2020-yilning 1-yanvaridan boshlab pul-kredit siyosati mexanizmlarini bosqichma-bosqich inflyatsion targetlash rejimiga oʻtkazishni taʼminlash vazifasi yuklatildi.
Xalqaro tajribaga tayanib ish tutilganda...
“Target” soʻzi ingliz tilidan olingan boʻlib, “maqsad” degan maʼnoni ifoda etadi. Inflyatsion targetlash rejimida uning maqsadli koʻrsatkichi (target) oʻrnatiladi. Unga erishish uchun pul-kredit siyosati mexanizmlari bosqichma-bosqich ushbu rejimga oʻtkazilib, inflyatsiyani pasaytirishda samarali vosita sifatida foydalaniladi.
Inflyatsion targetlash rejimining oʻziga xos xususiyatlaridan biri shuki, markaziy bank (va/yoki hukumat) kelgusi davr uchun inflyatsiya maqsadi va inflyatsiyaning targetdan siljish oraligʻini oldindan eʼlon qilishi lozim.
Shu oʻrinda tabiiy savol tugʻiladi: inflyatsiya targeti qanday aniqlanadi va oʻrnatiladi? Inflyatsion targetni belgilashda qanday omillar hisobga olinadi? Nima uchun mazkur rejimida pul-kredit siyosati yuritayotgan davlatlarda inflyatsiya targeti turlicha belgilangan?
Ushbu savollarga javob topish maqsadida chexiyalik iqtisodchilar Roman Xorvatx va Yakub Matejular 2011-yildagi tadqiqotida 19 ta davlatda inflyatsiya targetini belgilashda hisobga olinadigan omillarni tahlil qilishgan. Ular “mamlakatlar inflyatsiya boʻyicha targetni tanlashda oʻtgan davrlardagi inflyatsiya darajasi, uning tebranuvchanligi, yalpi ichki mahsulot oʻsishi va tashqi inflyatsiya darajasi kabi makroiqtisodiy koʻrsatkichlarni hisobga oladi” degan umumiy xulosaga kelishgan
Ayni paytda ushbu rejim jahondagi 40 dan ortiq mamlakatda qoʻllanilmoqda.
— Rivojlanayotgan mamlakatlar inflyatsion targetlash rejimiga XX asrning 90-yillari oxiridan oʻta boshladi, — deydi Toshkent moliya instituti huzuridagi Moliya-bank xodimlarining malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash tarmoqlararo instituti direktori, dotsent Zamir Xolmahmadov. — Ushbu rejimni Janubiy Koreya, Braziliya, Kolumbiya, Tailand, Polsha va Chexiya mamlakatlari birinchilardan boʻlib qoʻllagan. Bu borada Yangi Zelandiya, Kanada, Buyuk Britaniya, Finlandiya, Shvetsiya, Avstraliya va Ispaniya inflyatsiyaning maqsadli koʻrsatkichidan pul-kredit siyosatining indikatori sifatida muvaffaqiyatli foydalangan davlatlar sirasiga kiradi. Misol uchun Yangi Zelandiyada maqsadli koʻrsatkichga erishish uchun avvalo 18 oylik muddat belgilangan. Mazkur muddat tugagandan soʻng, inflyatsiyaning darajasini bosqichma-bosqich pasaytirish uchun yana 12 oyga uzaytirildi va maqsadli koʻrsatkichga erishishga muvaffaq boʻlindi. Shundan soʻng yana besh yillik davrga terget rejimi joriy etildi.
Barcha oʻtish iqtisodiyotli davlatlar singari yuqori inflyatsiyani jilovlash maqsadida 1998-yil sentyabr oyida Polsha Milliy banki ham pul-kredit siyosatini yuritish uchun inflyatsion targetlash rejimini qabul qildi. Oʻsha yili iyul oyida inflyatsiya darajasi 11 foizdan oshiq boʻlgan bir paytda PMB 1999-yil uchun birinchi qisqa muddatli inflyatsiya targetini 8-8,5 foiz oraligʻida belgiladi.
Inflyatsiyani pasaytirish maqsadida amalga oshirilgan bir qator chora-tadbirlar natijasida uning darajasi kutilganidan koʻra tezroq surʼatlarda pasayishda davom etdi. Shundan kelib chiqib, 1999-yil mart oyida inflyatsiya 6 foizgacha tushgan kezda PMB pul-kredit siyosati qoʻmitasi inflyatsiya targetini 6,6-7,8 foiz oraligʻiga oʻzgartirishga qaror qildi. Biroq, tartibga solinadigan narxlarning oldindan eʼlon qilinmagan holda oshirilishi va taklif tomondan kutilmagan vaziyatning yuzaga kelishi natijasida 1999-yilning oxiriga kelib inflyatsiya darajasi 9,8 foizni tashkil etdi.
Qatorasiga ikki yil davomida inflyatsiya maqsadiga erisha olmaganligi bois PMB 2001-yil uchun qisqa muddatli inflyatsiya targetini 6-8 foiz oraligʻida belgilashga qaror qildi va dekabr oyiga kelib yillik bu koʻrsatkich 3,6 foizgacha tushdi.
2004-yildan buyon PMB inflyatsiya targetini belgilashda Yevropa Ittifoqiga aʼzo boʻlish uchun Maastrixt shartnomasining inflyatsiya boʻyicha meʼyorlarini hamda iqtisodiy oʻsishni hisobga olishga qaror qildi. Mazkur davrdan boshlab inflyatsiya targeti 1,5-3,5 foiz oraligʻi boʻlib kelmoqda.
Xalqaro tajribaga koʻra, inflyatsion targetlash rejimini amalga oshirish uchun, avvalo, bir qator shartlarni bajarish zarur boʻladi.
— Buning uchun inflyatsiyaning doimiy targetini belgilash va uning omillari hamda koʻzlangan inflyatsion maqsad haqida aholini muntazam ravishda xabardor qilib borish lozim, — deydi Zamir Xolmahmadov. — Inflyatsion jarayonlarni boshqarish va pul bozorida foiz stavkalarini tartibga solish maqsadida pul-kredit siyosati boʻyicha instrumentlardan (REPO va valyutaviy svop auksionlari, depozit auksionlari hamda Markaziy bank obligatsiyalarini joylashtirish boʻyicha auksionlar) keng miqyosda foydalanishni joriy etish kerak boʻladi. Pul-kredit siyosati sohasida obyektiv qarorlar qabul qilish uchun xoʻjalik yurituvchi subyektlar, uy xoʻjaliklari, tadbirkorlik, davlat boshqaruvi sohasini batafsil makroiqtisodiy tahlil qilish hamda ichki va tashqi bozorlarda mavjud boʻlgan ochiq maʼlumotlarni hisobga olgan holda prognozlashtirishni yoʻlga qoʻyish lozim.
Bu boradagi maqsadlar esa, narxlar barqarorligi, kreditlarning ommabopligi, past darajadagi inflyatsiya, aholining milliy valyutaga boʻlgan ishonchini oshirishni keng jamoatchilikka yetkazish uchun kommunikatsiyaviy siyosatni takomillashtirish, makroiqtisodiy holatni prognoz qilish imkoniyatini taʼminlash hamda bozor ishtirokchilari ishonchini shakllantirishni taqozo etadi.
Nima uchun 5 foiz?
Jahon tajribasida markaziy banklar tomonidan inflyatsion targetlash rejimiga oʻtishning asosiy tamoyillaridan biri – inflyatsiyaning aniq maqsadli koʻrsatkichini belgilab olish va mazkur koʻrsatkichga (targetga) erishish uchun barcha zaruriy chora-tadbirlarni koʻrib borish hisoblanadi.
–Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki 2020-yil boshidan inflyatsion targetlash rejimiga faol oʻtishni boshladi va doimiy maqsadli target sifatida 2023-yilda inflyatsiyaning 5 foizlik darajasiga erishish vazifasini belgiladi, – deydi Markaziy bankning Pul-kredit siyosati departamenti direktori oʻrinbosari Samigʻjon Inogʻomov – Mazkur koʻrsatkichining aynan 5 foiz darajasida belgilanishi keng qamrovli tahlillarga va inflyatsion targetlash rejimiga oʻtgan davlatlar tajribalariga asoslanadi.
Asosiy savdo hamkorlarimizda inflyatsiyaning target koʻrsatkichi 5 foiz atrofida belgilangan. Xususan, ushbu koʻrsatkich Rossiyada – 4 foiz, Xitoyda – 3,5 foiz, Qozogʻistonda 4-6 foiz va Qirgʻizistonda – 5-7 foizni tashkil etadi.
Bunday sharoitda mahalliy ishlab chiqaruvchilarning ham ichki bozorda, ham tashqi bozorda raqobatbardoshligini saqlab qolish vazifasi ichki narxlarning tashqi savdo boʻyicha hamkor mamlakatlardagi inflyatsiya darajasidan yuqori boʻlmasligini talab etadi. Shu sababli, inflyatsion target nisbatan yuqoriroq koʻrsatkichda belgilansa, ichki bozorda narxlar oʻsishi yuqoriligicha saqlanib qolinadi va mahalliy korxonalar mahsulotlari narxlari nisbatan yuqoriroq shakllanadi.
Hamkor davlatlardagi inflyatsiya darajalari oʻrtasidagi tafovutlar import tovarlari narxiga taʼsir koʻrsatib, importning solishtirma ustunligini oshiradi. Import tovarlariga talabning ortishi, oʻz navbatida, xorijiy valyutaga boʻlgan talabni ham oshirib boradi. Bu esa, soʻmga nisbatan devalvatsion bosimning yuzaga kelishiga sabab boʻladi.
Inflyatsiya koʻrsatkichi koʻplab tovarlar guruhlarining oʻrtacha oʻzgarish koʻrsatkichi hisoblanadi. Inflyatsiya targetining 5 foizdan yuqori belgilanishi (masalan, 8-10 foiz) oqibatida, ushbu koʻrsatkichga erishilgan taqdirda ham ayrim tovar guruhlari narxlarining belgilangan maqsaddan yuqori surʼatlarda oʻsishi (12-14 foiz) kuzatilishi mumkin. Natijada, aynan shu tovarlar uchun aholining xarid qobiliyati pasayadi. Bu esa, oʻz navbatida, aholi va tadbirkorlik subyektlarining inflyatsion sezilmalari va kutilmalari yuqori darajada shakllanishiga sabab boʻladi.
Shuningdek, inflyatsiya koʻrsatkichining yuqori boʻlishi, milliy valyutaga boʻlgan ishonchning pasayib borishiga olib keladi. Bunda, milliy valyutadagi jamgʻarmalar kamayib, iqtisodiyotda dollarlashuv jarayoni kuchayadi. Natijada, iqtisodiyotda uzoq muddatli resurslarning taqchilligi ortadi, mavjud pul va kapital resurslarning notoʻgʻri taqsimlanishi yuzaga keladi.
Inflyatsiya targetini 5 foizdan past darajada belgilash qanday oqibatlarga olib keladi?
– Ushbu rejimga oʻtgan davlatlar amaliyotiga nazar tashlasak, inflyatsiyaning targeti rivojlanayotgan davlatlar uchun 3-5 foiz, rivojlangan davlatlar uchun esa 2 foiz atrofida belgilangan, – deydi Samigʻjon Inogʻomov. – Pul-kredit siyosatining maqsadi inflyatsiyaning past darajada shakllanishiga erishish orqali iqtisodiy oʻsishni taʼminlash hamda fuqarolarning turmush darajasi yaxshilanishi uchun qulay sharoitlar yaratish hisoblanadi. Inflyatsiyaning maqsadli koʻrsatkichini juda past darajada belgilash, odatda, tovar va xizmatlarga boʻlgan talabning yetarli darajada shakllanmasligiga va iqtisodiy oʻsishni sekinlashishiga olib kelishi mumkin.
Inflyatsiya target koʻrsatkichi past darajada, xususan, 2 foiz va undan pastroq koʻrsatkichda belgilansa, kelgusida narxlar doimiy pasayib borishi hamda iqtisodiyotda ayrim tovar guruhlari uchun deflyatsion xatarlar vujudga kelishi mumkin. Kelgusida past darajadagi inflyatsiyaning kutilishi aholi isteʼmolining qisqarishiga, tadbirkorlik subyektlari investitsion qarorlarining ortga surilishiga sabab boʻladi. Bu esa, oʻz navbatida, ish haqi va ish oʻrinlari kamayishiga hamda uzoq muddatli investitsiyalar hajmining pasayishiga sabab boʻladi.
Inflyatsiya koʻrsatkichi pasayib borishi bilan mos ravishda, Markaziy bankning asosiy stavkasi ham past darajada shakllanadi. Bunda, pul-kredit siyosatining muhim vositasi hisoblangan asosiy stavkaning transmission mexanizmi samaradorligi kamayib, iqtisodiyotni investitsion ragʻbatlantirish funksiyasini cheklaydi.
Inflyatsion kutilmalar yoki umid uchqunlari
Oxirgi paytda jahon iqtisodiyotining oʻzgarishlarga moslashuvi hamda koʻplab davlatlarning markaziy banklari tomonidan pul-kredit siyosatini qatʼiylashtirib borishi kuzatilmoqda. Yevropa Markaziy banki barcha uchta asosiy foiz stavkalarini 50 bazaviy punktga koʻtardi. Kreditlar boʻyicha bazaviy foiz stavkasi 3 foizga, depozitlar boʻyicha 2,5 foizgacha, marjali kreditlar boʻyicha 3,25 foizgacha oshirildi, — deyiladi YEMBning yaqinda bergan bayonotida. Ekspertlarning qayd etishicha, koʻhna qitʼada oxirgi marta bunday koʻrsatkichlar 2008-yilda shunday darajada boʻlgan ekan.
YEMB prezidenti Kristin Lagardning maʼlum qilishicha, yevroregulyator shu bilan toʻxtatmoqchi emas va pul-kredit siyosatini yanada qattiqlashtirishni davom ettiradi.
—Har qanday ssenariyga koʻra, yevrohudud inflyatsiyasini 2 foizlik koʻrsatkichga qaytarish uchun yana sezilarli darajada oshirish kerak boʻladi, — deydi Kristin Lagard. — Biz stavkalarni iqtisodiy faollikni sezilarli darajada cheklaydigan koʻrsatkichga koʻtarishimiz kerak va bu oʻsish bir vaqtning oʻzida sodir boʻladi. Yevrohududda ham iqtisodiy oʻsish, ham inflyatsiya uchun xavflar muvozanati yanada yengillashadi.
Avvalroq Angliya banki bazaviy foiz stavkasini 3,5 foizdan 4 foizga koʻtargan edi. Bloombergʻning tahlilicha, u Angliya banki pul-kredit siyosatini qatʼiylashtirishni boshlagan 2021-yil dekabridan beri oʻninchi marta stavkaning oshishi hisoblanadi.
Buyuk Britaniyada dekabr oyida inflyatsiya 10,5 foizni tashkil etdi, bu asosan energiya va boshqa tovarlar narxining oshishi bilan bogʻliq boʻldi. Regulyator inflyatsiya 2023-yil oxirigacha 4 foizgacha, 2024-yilning ikkinchi choragida esa 2 foizdan pastga tushishini kutmoqda.
AQSH Federal zaxira tizimi bazaviy stavka oraligʻini 0,25 foiz punktiga koʻtarib, yiliga 4,5-4,75 foizgacha oshirgani haqida xabar berilgandi. Bu 2007-yildan beri eng yuqori koʻrsatkichdir. Reutersʻning maʼlum qilishicha, oʻshanda Amerika iqtisodiyoti uzoq davom etgan va chuqur tanazzul yoqasida boʻlgan.
Regulyator asta-sekin pasayib borayotgan inflyatsiyaga qarshi kurash siyosatini kuchaytirmoqda. 2022-yil dekabr oyida AQSHda narxlar 2021-yilning shu oyiga nisbatan 6,5 foizga oshdi, bu 2021-yil oktyabr oyidan beri bir yildan koʻproq vaqt davomidagi minimal koʻrsatkichdir. Shunga qaramay, bu hali ham AQSH Federal zaxira tizimining 2 foizlik koʻrsatkichidan ancha yuqori hisoblanadi.
Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi joriy yil 16-mart kuni boʻlib oʻtgan yigʻilishda asosiy stavkani 1 foiz bandga pasaytirib, yillik 14 foiz darajada belgilash toʻgʻrisida qaror qabul qildi. Unda qayd etilishicha, asosiy stavkaning 1 foiz bandga pasaytirilishi oʻtgan yil mart oyida xatarlar uchun foiz stavkani oshirish orqali qoʻyilgan qoʻshimcha yuklamani toʻliq olib tashlash imkonini beradi. Bunda, yillik 14 foiz darajasidagi asosiy stavka inflyatsiya prognozining pasayuvchi dinamikasida (8,5-9,5 foiz) nisbatan qatʼiy pul-kredit sharoitlar saqlanib qolinishini taʼminlashi taʼkidlanadi.
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazining asosiy stavkani 1 foiz bandga tushirilishi makroiqtisodiy koʻrsatkichlarga qanday taʼsir koʻrsatishini hisob-kitob qilib, iqtisodiyotning jadallashishi, aholi isteʼmoli oshishi, kredit hajmi oʻsishi kutilayotganining dalolati sifatida baholadi.
Markazning tahliliga koʻra, asosiy stavkaning 1 foiz bandga tushishi natijasida bazaviy ssenariyga nisbatan mamlakat yalpi ichki mahsuloti 0,55 foizga koʻpayadi, aholiga berilayotgan kreditlar miqdorini 2,6 foizga koʻpaytiradi. Natijada, bazaviy ssenariyga nisbatan aholi yalpi isteʼmoli 0,2 foizga ortadi.
Xalqaro valyuta jamgʻarmasi tomonidan oʻtkazilgan tadqiqotga muvofiq, asosiy stavkaning 1 foiz bandga oʻzgarishi kredit stavkalarini oʻrtacha 0,6 foiz bandga, depozit stavkalarni 0,35 foiz bandga oʻzgartiradi.
Yana bir jihat, asosiy stavkaning kamayishi tijorat banklari kredit stavkalarini pasaytirib, xususiy investitsiyalarni ragʻbatlantiradi. Buning natijasida yalpi investitsiyalar hajmi 0,68 foizga koʻpayadi.
Mutaxassislarning fikricha, asosiy stavkaning 1 foiz bandga pasayishi iqtisodiyot tarmoqlari tomonidan berilgan kreditlar hajmini qishloq xoʻjaligida 3,6, qurilishda 2,8, sanoatda 2,7, savdoda 1,3 foizga koʻpaytiradi.
Bazaviy ssenariy boʻyicha 2023-yilda mamlakatimizda yillik inflyatsiyaning 8,5-9,5 foiz atrofida boʻlishi prognoz qilinmoqda. Eng asosiy eʼtibor va qabul qilinayotgan qarorlar inflyatsiyaning prognoz yoʻlagi doirasida shakllanishini va 5 foizlik oʻrta muddatli darajaga qadar pasayib borishini taʼminlashni qaratilgan. Inflyatsiya targetining bu darajada belgilanishi mamlakatimiz imkoniyatlarini hisobga olgan holda, narxlarning past darajada shakllanishi orqali iqtisodiy oʻsish surʼatlarini va investitsion faollikni qoʻllab-quvvatlash, aholi daromadlari va jamgʻarmalarining xarid qobiliyatini saqlab qolishni nazarda tutadi.
Abdurauf Qorjovov,
iqtisodiy sharhlovchi
