Президентимиз Коррупцияға қарсы гүресиў миллий кеңесиниң усы жыл 5-март күни болып өткен мәжилисинде бул мәселеге айрықша итибар қаратты. Мәмлекетимизде коррупциядан жырақ орталық жаратыў бойынша исленген жумысларға объектив баҳа берилип, алдағы ўазыйпалар белгиленди. Мәмлекетимиз басшысы коррупция реформалар жолындағы ең үлкен тосқынлық ҳәм иркиниш екенин атап өтти.
Мәмлекетимизде коррупцияға қарсы гүресиўдиң ҳуқықый тийкары жаңа редакциядағы Конституциямызда беккемленген. Атап айтқанда, Тийкарғы нызамымыздың 93-статьясында Өзбекстан Республикасында коррупцияға қарсы гүресиў ҳаққындағы ҳәр жылғы миллий баянатты тыңлаў Олий Мажлис Нызамшылық палатасы ҳәм Сенатының биргеликтеги ўәкилликлерине киргизилген.
Сондай-ақ, атқарыўшы ҳәкимият уйымларының жумысында ашық-айдынлық, нызамлылық ҳәм нәтийжелиликти тәмийинлеў, олардың жумысында коррупция жағдайларына қарсы гүресиў, мәмлекетлик хызметлердиң сапасын арттырыў ҳәм олардан пайдаланыў имканиятын кеңейтиў бойынша илажлар көриў бойынша Министрлер Кабинетиниң ўәкиллиги белгиленип, конституциялық дәрежеде бул иллетке қарсы маўасасыз гүресиў белгилеп қойылған.
Кейинги сегиз жылда мәмлекетимизде нызам үстинлигин тәмийинлеў ҳәм коррупцияға қарсы нәтийжели гүресиў бағдарында сезилерли жетискенликлерге ерисилди. Буны тек ғана тараў ҳәм тармақларды санластырыў, оларда жасалма интеллект имканиятларынан нәтийжели пайдаланыў бағдарындағы жумыслар мысалында да көриў мүмкин.
"Санлы Өзбекстан - 2030" стратегиясы шеңберинде 2020-жылы экономикалық раўажланыў, финанс-банк системасы, мәмлекетлик активлерди басқарыў, бәсекини раўажландырыў, исбилерменликти қоллап-қуўатлаў ҳәм кәмбағаллықты қысқартыў тараўларын санлы трансформациялаў бойынша тийкарғы жойбарларды әмелге асырыў бойынша жол картасы тастыйықланған еди.
Усы тийкарда электрон кооперация ҳәм мәмлекетлик сатып алыўлар арнаўлы мәлимлеме порталлары, Пенсия қорының мәлимлеме системасы жетилистирилди. Жоқары мағлыўматлы кадрларға талапты анықлаў ҳәм социаллық қорғаўдың бирден-бир реестри енгизилди. Экономиканың усындай әҳмийетли тармақларын санластырыў процеси жасалма интеллектти иске қосыў зәрүрлигин көрсетти. Нәтийжеде Президентимиздиң 2024-жыл 14-октябрьдеги "Жасалма интеллект технологияларын 2030-жылға шекем раўажландырыў стратегиясын тастыйықлаў ҳаққында"ғы қарары қабыл етилди.
Қарарға тийкарланып социаллық тараў ҳәм экономика тармақларында жасалма интеллект технологияларын енгизиў ушын қолайлы шараят жаратыў, мәмлекетимиздиң жасалма интеллект тараўында үлкен әмелий тәжирийбеге ийе ҳәм оннан белсене пайдаланып атырған жетекши мәмлекетлер қатарына кириўине ерисиў, сондай-ақ, "Санлы Өзбекстан - 2030" стратегиясында белгиленген мақсет ҳәм ўазыйпалардың орынланыўын тәмийинлеў ўазыйпалары қойылды.
Президентимиздиң 2024-жыл 30-августтағы "Өзбекстан Республикасы Президентиниң исбилерменлер менен төртинши ашықтан-ашық сөйлесиўинде белгиленген ўазыйпаларды әмелге асырыў илажлары ҳаққында"ғы пәрманына муўапық, социаллық тараў ҳәм экономика тармақларында жасалма интеллект технологияларын енгизиў ушын зәрүр шараятлар жаратыў, соның ишинде, ҳуқықый, технологиялық ҳәм экономикалық тийкарларды белгилеў мақсетинде Жасалма интеллект технологияларын 2030-жылға шекем раўажландырыў стратегиясы ислеп шығылды.
Улыўма алғанда, көрилген усындай илажлар, жаратылған қолайлы орталық себепли қысқа мүддетте көпшилик ўатанласларымызды қыйнап келген банк-финанс, билимлендириў, мәмлекетлик хызметлер сыяқлы көпшилик бағдарларда коррупцияны жылаўлаўға ерисилди.
Тийкарынан коррупция парахорлық, өзлестириў ҳәм пул қаржыларын қайтарыўды өз ишине алған, бирақ олар менен шекленбеген қастан исленген ҳәрекет болып табылады. Коррупция - шахстың өз лаўазым ямаса хызмет дәрежесинен жеке ямаса басқа шахслардың мәплерин гөзлеп материаллық ямаса материаллық емес пайда алыў мақсетинде нызамға қайшы түрде пайдаланыўы, сондай-ақ, бундай пайданы нызамға қайшы түрде усыныўы.
Коррупция дерлик барлық мәмлекетте бар. Ол демократиялық ҳәм демократиялық емес мәмлекетлер, жәмийетлерге тән машқала. Тек форма жағынан өзгерислер бар. Усыл ҳәм қуралларда азғана айырмашылықлар бақланады. Бирақ кризистиң мәниси бирдей. Бул ҳуқықбузарлық адамлардың турмыс сапасын төменлетеди, тийкарынан халықтың кәмбағал ҳәм орта класына тәсир көрсетеди. Коррупцияны азайтыўшы факторларды анықлаў арқалы дүнья келешекте және де әдепсиз ис-ҳәрекетлердиң алдын алыўы ҳәм ҳәр бир инсанның турмыс сапасын арттырыўы мүмкин.
Изертлеўлерге бола, электрон ҳүкимет коррупцияны қадағалаў, экономикалық өсиў ҳәм нәтийжелиликке унамлы тәсир көрсетеди. Бирақ бул мүмкин болған жеңилликлерге тек ғана усы системалар дурыс енгизилген жағдайда ғана ерисиў мүмкин.
Коррупцияға қарсы табыслы гүресиў ушын мәмлекетте жақсы жолға қойылған мәлимлеме технологиялары инфраструктурасы, IТ бойынша избе-из сиясат, жоқары санлы жетиклик ҳәм пуқта ҳуқықый система болыўы керек.
Сиясатшылар өз мәмлекетиндеги институционал ҳәм ресурс орталығын есапқа алыўы зәрүр. Мысал ушын, интернетке тийкарланған қосымшалар ҳәм ҳуқықый система адамлардың исенимине ериспесе, электрон коммерцияның өсиўи шеклениўи ҳәм ақыбетинде коррупция жоқарылығынша қала береди. Бул жағдайды шешиў ушын IТ менен байланыслы нызамшылықты жетилистириў, инфраструктураға көбирек инвестиция киргизиў ҳәм интернет қәўипсизлиги сыяқлы тийисли технологияларды жаңалаў талап етиледи. Бундай унамлы өзгерислер исеним төменлигиниң унамсыз тәсирин жумсартып, коррупцияны азайтады.
Мәжилисте кадрларды баҳалаўда ески үлгидеги "объективка"дан ўаз кешип, алдыңғы IТ-технологиялар тийкарында хызметкердиң маманлығы ҳәм потенциалы, ерискен нәтийжелерин баҳалайтуғын системаға өтилетуғыны белгиленди. Президентимиздиң 2022-жыл 12-январьдағы "Коррупцияға қарсы гүресиў жумысларының нәтийжелилигин рейтинг баҳалаў системасын енгизиў илажлары ҳаққында"ғы қарары тийкарында мәмлекетлик уйымлар ҳәм шөлкемлерде коррупцияға қарсы гүресиў жумысларының нәтийжелилигин рейтинг баҳалаў бағдарлары ҳәм индикатор көрсеткишлери, Коррупцияға қарсы гүресиў жумысларының нәтийжелилигин рейтинг баҳалаў тәртиби ҳаққындағы реже тастыйықланған. Бул режениң тийкарында коррупцияға қарсы гүресиў бес бағдарда әмелге асырылады:
бириншиси, мәмлекетлик шөлкемлерде коррупцияға қарсы гүресиў бойынша механизм ҳәм ҳуқықый тийкарлардың жаратылғаны ҳәм әмелиятқа енгизилгени;
екиншиси, коррупциялық қәўип-қәтерлерди анықлаў, баҳалаў ҳәм оларды азайтыў бойынша илажлардың әмелге асырылғаны;
үшиншиси, мәмлекетлик шөлкемлер басшыларының коррупцияға маўасасыз мүнәсибетти көрсететуғын ис-ҳәрекетлериниң бар екенлиги;
төртиншиси, хызметкерлердиң коррупцияға қарсы гүресиўге байланыслы ишки тәртип-қағыйдалардан хабардар екенлиги және бул тараўда билим ҳәм көнликпесин арттырыў бойынша илажлардың әмелге асырылғаны;
бесиншиси, коррупцияға қарсы гүресиў бойынша тийисли тараў ямаса тармақ бойынша халықтың ҳуқықый санасы ҳәм мәдениятын арттырыў, бул иллетке маўасасыз мүнәсибетти қәлиплестириўге қаратылған үгит-нәсият илажларының нәтийжелилиги.
Ҳәр бир рейтинг бағдары бойынша тийисли көрсеткишлер индикаторы белгиленип, ҳәр бири жыл ақырында анық баҳаланады ҳәм онда тиккелей жасалма интеллекттен пайдаланылады. Яғный Өзбекстанда электрон бақлаў әдеттеги жағдайға айланып, мәмлекетлик ҳәм жәмийетлик басқарыўды бираз жеңиллестиреди. Тиккелей коррупция қатнасықларын әшкаралаўда тийкарғы әҳмийетке ийе қуралға айланады.
Жуўапкерлерге жасалма интеллект тийкарында халықтың сораўларына қол телефоны арқалы әпиўайы жуўап беретуғын онлайн платформаны иске қосыў тапсырмасы берилди.
Бизиң пикиримизше, бул онлайн платформа ўатанласларымыздың экономикалық-ҳуқықый билимин арттырыў, әсиресе, санлы мәканда ҳәр қыйлы алдаўшылықлардың алдын алыўға тийкар жаратады. Улыўма алғанда, ҳәр бир тараўды санластырыў, жасалма интеллект имканиятларынан нәтийжели пайдаланыў турақлы раўажланыўға тийкар болады. Буны тек ғана жоқары билимлендириў системасындағы жаңаланыўларда да көриў мүмкин.
Себеби, Президентимиздиң атап өткениндей, "буннан 7-8 жыл бурын жоқары оқыў орынларына оқыўға кириўде "таныс-билислик" ҳәўиж алған еди. Тараў санластырылды, имтиханлар онлайн трансляция болмақта. Дәслеп тест тапсырып, топланған баллға қарап, кейин жоқары оқыў орнына таңлаў системасы енгизилди. Жоқары билимлендириўде 35 түрдеги ҳүжжетлерди инсан факторысыз алыўға өтилгени ушын тараўдағы мүрәжатлар 2,2 есеге азайды.
Ямаса жерди ҳәким қарары менен ажыратыў әмелиятынан толық ўаз кешип, жер ажыратыў аукцион системасына өтилгени нәтийжесинде, бул системада да бурын бақланған "таныс-билислик", "алыс-берис" сыяқлы коррупциялық жағдайларға шек қойылды. Басқаша айтқанда, системада әдиллик тәмийинленип, халықшыл болды.
Бул иллетти жоқ етиўши ең нәтийжели қурал экономиканы санластырыў болып есапланады. Жасалма интеллект, виртуал нейрон сетлер (каналлар) ҳәм санлы қураллар мәканы өзиниң сөзсиз унамлы нәтийжесин көрсетип, жәмийетимизди парахорлықтан тазалайды. Мәплер соқлығысыўына жол қоймаў да коррупцияның алдын алыўда ең әҳмийетли жол сыпатында көрилиўи керек. Әдил мийнет ҳақы, мүнәсип турмыс шараяты, кадрларды таңлаў, тайынлаўда меритократия турмысымыздың қурамлық бөлегине айланыўы керек. Нәтийжеде, коррупцияның тамыры шабылмаса, қурғақ денеси ўақыт өтип бүртик жайып бара береди.
Мурат ТУРҒУНОВ,
Мәмлекет ҳәм ҳуқық институты директоры,
юридикалық илимлер докторы
