“Грипп” атамаси французча “ушлаш”, “ушлаб қолиш” сўзларидан келиб чиққан. Таърифи вируснинг вужудга кириб бориши тўсатдан ва тезлигини англатади. Грипп – хавфли юқумли касаллик, у ўткир ва одатда нафас олиш тизимига таъсир қилади ва юқори ҳарорат, бурун оқиши, кўз ёшланиши, бошдаги оғриқ, мушаклар оғриғи, кўнгил айниши, қусиш белгилари билан намоён бўлади.
Гриппнинг қўзғатувчиси ва вируслари нима?
Гриппнинг қўзғатувчиси генетик материал сифатида рибонуклеин кислотасини ўзига жамлаган митти вирусдир. Вирус – бу ҳужайрали бўлмаган юқумли агент, у фақат тирик ҳужайралар ичида кўпайиши мумкин. Вирус бемор билан алоқа қилишда бурун, томоқ шиллиқ қаватига ҳаво томчилари орқали киради.
Бугунги кунда грипп вирусининг 2 мингдан ортиқ варианти маълум ва барчаси учта гуруҳга бўлинади. Одамлар учун А ва Б кичик тип вируслари хатарлидир.
Вакциналарнинг таъсир механизми
Гриппга қарши вакцинанинг таъсир механизми иммун тизимининг ишлаши билан чамбарчасдир. Вакцина самарадорлиги инсон иммунитети қанчалик яхши-ёмонлигига боғлиқ. Вакцинация касалликка олиб келмасдан, организмга инфекциянинг кириб боришини моделлаштиради. Шунга қарамай, вакцина иммунитет тизимини Т-лимфоцитлар ва грипп вирусларидан ўзига хос ҳимоялашни таъминлайдиган антикорларни ишлаб чиқаришга мажбурлайди. Бунинг ёрдамида вирус грипп вирусини қайта юқтирганида организм инфекцияни дарҳол йўқ қилишга тайёр бўлади.
Эмлашдан сўнг ҳимоя иммунитет реакцияси асосан IgA (иммуноглобулин “А”) синфидаги сарум антикорлари туфайли амалга оширилади. Айни антикорларни ҳатто бурун шиллиқ қаватида ҳам топиш мумкин. Уларнинг мавжудлиги сабабли грипп вируси ҳужайраларга кириб, урчиши учун вақт тополмайди. Гриппга қарши антикорлар бир неча ой ёки йиллар мобайнида туриши мумкин. Бироқ таъкидлаш лозимки, антижисмлар фақат вакцинага киритилган штаммлардан ҳимоялайди. Гриппнинг бошқа штаммлари учун танани фақат билвосита асрайди.
Профилактик дорининг аҳамияти
Вакциналар бирор касалликка қарши иммунитетни яратиш учун мўлжалланган профилактик дори. Вакциналар дориларнинг алоҳида тоифасини билдиради, уларни тайёрлашда махсус иммунобиологик усуллар қўлланилади. Грипп вирусидан тўсиш доирасидаги вакциналар энг самарали профилактика усулидир. Мазкур хасталикнинг жамиятда тез тарқалиши ва организмга жойлашган вирусга қарши саъй-ҳаракатларнинг мураккаблиги ҳисобга олинса, эмлашнинг аҳамияти ортади. Вакцинанинг жамики олдини олиш усулларидан устунлиги шундаки, у организмга кирса ҳам, вируснинг маълум штаммларидан ҳимоя қилади. Қолаверса, гигиена қоидаларига қатъий риоя этиш, қўлларни ювиш ва гриппга чалинганлар билан муносабат ўрнатмаслик орқали вируснинг организмга ҳужумини “кесиш” муҳимдир.
Гриппга қарши вакциналар ҳар қандай ёшдаги, ҳам болалар, ҳам катталар томонидан ишлатилиши мумкин. Вакциналардан фойдаланиш ҳақиқатан ҳам ножўя таъсирларнинг ривожланишига олиб келиши мумкин, аммо тиббий техника кўмаги билан жараён пасаяди. Вакцина сифати ва озуқанинг тозаланиш даражаси ҳам рол ўйнайди. Умуман олганда, эмлашнинг фойдалари потенциал зарардан анча баланд.
Гриппга қарши эмлаш ҳар йили ўтказилади. Бундан ташқари, оммавий эмлаш эпидемия эҳтимолини камайтиради, чунки эмланган киши касалликни юқтирмайди. Грипп вирусининг жадал тарқалиш қобилиятини инобатга олган ҳолда, оммавий эмлаш соғлиқни сақлаш тизимида устувор йўналиш саналади.
Кимларни эмлаш керак?
Ҳар кимга эмлаш тавсия этилади ва ихтиёрийдир, лекин айниқса:
- Болалар (олти ойдан кейин) ва қариялар, чунки грипп уларга хавфлидир.
- Ўқувчилар ва талабалар, улар жуда кўпчилик билан алоқада бўлганликлари учун.
- Доимо одамлар билан ишлашга мажбур бўлган катталар: тиббиёт ходимлари, ўқитувчилар, сотувчилар ва ҳоказо.
- Сурункали касалликларга чалинганлар, боиси грипп бошқа хасталиклар билан тўқнашганда салбий оқибатларга етаклайди.
ЖССТ ҳомиладор аёлларга эмлашни буюрмайди. Ахир грипп эмлашлардан фарқли ўлароқ, ҳомилага зарар тегиши мумкин.
Эмлаш қоидалари ва оқибатлари
Эмланилганда қуйидаги асоратлар юзага келиши мумкин:
1. Бактериал типдаги ўпканинг яллиғланиши. Агар иситма беш кундан зиёд вақт давомида тушмаса, бу пневмония сигналидир. 2. Иммунитет пасайиши. 3. Синусит. 4. Ўткир отит воситаси. 5. Сохта круп. 6. Миозит. 7. Менингит. 8. Сурункали нафас олиш муаммоларининг кучайиши.
Эмлаш бепул, пулли ва пассив бўлиши мумкин. Мактаблар, боғчалар ва клиникалар ҳокимият тарафидан ажратилган маблағ эвазига вакциналарни сотиб олишади. Баъзи иш берувчилар эса бепул эмлашни таъминлайдилар. Эмлашлар хусусий клиникаларда ҳақ эвазига тўланади, нархи препарат ва хизмат нархига боғлиқ.
Болаларга эътиборли бўлиш лозим
Соддароқ ва очиқроқ айтганда, вакцинадан мақсад организмга шу касалликни озгина дозада юбориб, уни таниб олиши ва қайта тушганида фаол курашишдир. Демак, вакцина қабул қилганда енгил грипп аломатлари кузатилади. Тўғриси, вакцинанинг зиён жиҳатлари ҳам аён ва уни аввалдан аниқлаш иложсиз. Вакцина ёқмаган ва иммунитети суст болалар аллергия ёки грипп билан безовталаниши мумкин.
Ҳар қайси организм ҳар хил ва ташхиси индивидуалдир. Болалар масаласига қисқача тўхталсак, вакцина соғлом, шамоллаши йўқ ўғил-қизларгагина мумкин. Вакцина олгач, жажжи фарзандларни имкон қадар 5-6 кунгача эҳтиётлаш зарур, хусусан, совуқ сувдан ва муздек ичимликлардан. Агар иситма кўтарилса, “Парацетомол” ёки “Ибуфен” ичирилсин. Вазият жиддийлашса, дарров оилавий врачлик пунктига мурожаат этиш ва болалар шифохонасига учраш даркор.
Санжарбек АБДУРАҲМОНОВ,
Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий маркази
Наманган филиали болалар анестезиология-реаниматология
бўлими врач ординатори
