―Ада математика ўқитувчим берган барча саволарга тўғри жавоб берсамда барча берган масала мисоларини тўғри ечиб қўйсамда ўқитувчимменга тўрт баҳо қўйди,―деди. Шунда мен:

―Қизим энди олтин медал масаласи ҳал бўлаётир, ота-оналар кураши бошланган, хохласанг ота-оналар курашига қатнашамиз, ―дегандим, қизим:

―Бўлди тушундим ада, менга олтин медал керакмас, билим олсам бўлгани, ―деди.

Ўша 1987 йили ТошДУнинг физика факультетига хужжатларини топширдикда билсам математика фанидан предмет раиси Ғайбулла экан. Ғайбулла билан биз параллел ўқиш битиргандик. У бироз оқсаброқ юрарди. Назаримда менга бироз ғайрлиги бордек йигит эди. ТошДУ да математика факультети жойлашган биносининг иккинчи қаватидан биринчи қаватига эр-хотин ўртамизда қизимиз билан тушаётиб эдик рўпарамиздан Ғайбулла чиқиб қолди. У билан сўрашдикда сал нари кетгач хотинимга:

―Иш бузилди, Ғайбулла математиканинг раиси экан, назаримда менга бироз ғирромлиги бордек эди, қизимизни бир баҳона билан имтиҳондан чиқариб юборса бўлди тамом, шунинг учун ҳозир Ғайбулланинг олдига борайинда қизимизнинг математикадан билимини синаб кўринг дея илтимос қилай. Қизимизни математикадан билими кучли эканини билгач уни шайтон йўлдан оздирмас дея ўйлайман,― дедим.

Маслаҳатни бир ерга қўйиб бўлгач Ғайбуллонинг кабинетига бордимда:

―Ғайбулла қизимнинг математикадан билимини бир текшириб кўрмайсизми, ―деганди у:

―Яхши сизлар кабинетимда ўтира турилар мен ҳозир экзаменаторларни нарига хонада тўплагандим, ўшалар билан у бу маслаҳатимиз бор, шу йиғинни якунлагач қизингизни билимини синаб кўраман, ―деди.

Ғайбулла узоғи билан ярим соатда кабинетига кириб келдида ўз амал креслосига ўтирди ҳамда учта мисолни қизимга оғзаки баён қилиб ёздириб эдиямки қизим у учала мисолларни бир зумда олдидаги қоғозда ечиб Ғайбуллага узатди. Ғайбулла у қоғозга яна бир нечта мисол масалалар ёзиб қизимга узатди. Қизим у мисол масалаларни ечишига кетадиган вақт фақат ёзишга кетадиган вақт миқдорида бўла берди. Шундан сўнг Ғайбулла амал креслосидан турдида бориб қизимнинг ёнидаги стулга ўтириб олиб қизим ечиши учун мисол масалаларни қаторлаштириб бера берди қизим эса уларни бир пасда ечиб бораверди. Ҳар замон кабинетга бирор математика ўқитувчиси кириб қолса Ғайбулла у ўқитувчиларгаям бир иккита мисол масала бер бу қизимизга мен берган барча мисол масалаларни шартта ечиб ташлаётир деярдида у ўқитувчилар берган масала мисоллариям қизим шартта ечиб ташлай берганди. Шундан сўнг Ғайбулла ўқитувчилардан бирига:

―Э фалончи бултурги кириш имтиҳонида ҳеч ким еча олмаган масала мисолни олиб кел, ― дея топшириқ берганди у масала мисолниям қизим бирпастда ечиб қўйди. Шундан сўнг мен қизимга:

―ТошДУ математика факультети чоп этган математика бўйича кириш имтиҳонлари методик кўрсатмадаги икки мисолнинг жавобида хато бор дегандинг, ўшаларни Ғайбуллааканга кўрсатгин хўпми,―дедим.

Ғайбулла у хато жавобларни кўргач қизим ҳақ эканини билиб:

― Нашриёт чоп этганида отпечатка бўлибди, ―деди ҳамда қизиларни физика факультетига эмас бизнинг математика факултетига хужжатларини топширилар, қизилардан зўр математик олим етишиб чиқишига кўзим етиб турибди,―деди.

Қизим математикадан ёзма имтиҳон топширишга кириб кетганидан сўнг қачон қизимиз биз ота-онасининг олдига чиқаркин дея кутиб ўтирибмиз, кутиб ўтирибмиз, қани энди қизимиз имтиҳондан чиқа қолса. Имтиҳон одат бўйича тўрт соат давом этади. Қизимиз билими кучли бўлганидан нари борса бир соатда имтиҳонда берилган мисол масалаларни ечиб бўлиб уни яна бир кўздан ўтказиб бўлиб олдимизга чиқар деган хаёлда эдик. Лекин қизимиз имтиҳон бошлангандан сўнг 4 соат ўтиб бизларннг олдимизга чиқиб келди.. Нега бунча кеч чиқдинг дегандик, у:

―Атрофимга ўтирганларнинг барчасига ишлаб бердим, ҳаммаси мен ҳақимда эшитишибди экан, чиқиб кетай десам қўйворишмади, ―деди. Маълум бўлишича қизимнинг атрофига ТошДУ нинг ўқитувчиларининг, уларнинг яқин танишларининг ўнтача ўғил қизлари ўтқазилган бўлиб уларнинг барисининг математикадан кириш ёзма ишларини у болалар илтимос қилгани учун ечиб бериб сўнг ўз ёзма ишини имтиҳон хонасида юрган ўқитувчи қўлига топшириб бизнинг олдимизга чиқиб келган экан. Қизимиз математикадан ёзма ишиниям, оғзаки жавобиданам, физикадан кириш имтиҳониниям аъло бахога топширганди ўшанда. Қизимиз ТошДУ физика факультетининг учинчи курсига ўтганида бахти очилиб 1990 йилнинг 19 августида узатвордик. Қизимиз тўртинчи, бешинчи курсга бир қизли бўлиб қатнай бошлади.

Ўша 1992 йиллари мен институтда кафедра мудири эдим ҳамда соатбайга ишлаётган бир ўқитувчи кафедрамизга доимий ишга ўтиш ҳаракатида бўлиб турганида ТошДУдан Қаюм Тешабоев деган одамнинг кафедрасидан менинг олдимга бир эркак ўқитувчи келдида:

―Қаюмака мени юбордилар, сизларнинг кафедрангизга ишга ўтиш ҳарактида бўлган фалончи Москвага кеннойиси борганида хунук иш қилган, шу гапдан сизни ҳабардор қилишга келгандим олдизга,―деди.

Мен хайрон бўлдим. У кафедрамизга ишга ўтмоқчи бўлган одамнинг икки курсдоши кафедрамиз доцентлари эди. Мен у кафедрамизга ишга ўтмоқчи бўлиб юрган одамни кабинетимга чақирдимда Қаюм Тешабоевни мутлақо унга эслатмаган ҳолда унга:

― Кафедрадаги икки доцентларимиз сизнинг курсдошларингиз, ўша курсдошларизга айтсангизда улар менга сизни кафедрага доцент қилиб олишимга икки оғиз оғзаки тавсия сўзи айтишса,―дедим. Шунда у одам:

―Хўп, деб кабинетимдан чиқиб кетди, лекин орадан ўн кунча вақт ўтсада унинг икки курсдошидан бириям менга ҳеч гап айтишмади, лекин мени ректор ўз кабинетига чақирдида:

―Фалончи кафедранга ишлаётган экан ўшани кафедранга ишга ол, ўў юқоридан мена топшириқ бўлди, ―деди. Шунда мен ректорга:

―У фалончининг икки курсдоши кафедрамизда доцент бўлиб ишлашаётир, ўшалар менга у одамни ишга олишга тавсия қилсалар сўзсиз ишга оламан,―дедим.

Орадан бир ҳафта вақт ўтиб уйимга Ўзбекистон Фанлар Академиясининг вице президенти, “Электроника” институти директори устозим академик Ўткирака Расулев телефон қилдида:

―Кафедрангизга фалончи ишга ўта олмаётган экан, мен ишга олинг демоқчи эмасман, лекин нима сабабдан кафедрангизга ишга ўта олмаётганини сабабини билмоқчийдим,―дедилар. Шунда мен уларга бор гапни батафсил айтиб бергандим улар:

―Ҳа ҳаммаси тушунарли, менам ундай одамни ишга олмаган бўлардим, ―дедилар.

Ўша кезлари қизим ТошДУ физика факультетининг назарий физика кафедрсида ўқиётган эди. Кунлардан бир куни қизим уйимизга телефон қилдида:

―Ада кафедрамизнинг фалон ўқитувчиси бугунам менга фанини билсамда уни буни баҳона қилиб қайтарворди, шу билан учинчи бора ушбу фанни ўша домлага топшираолмаётирман, мен ҳозир у фанни у лектордан кўра кучлироқ биламан,― деди.

Мен қизимнинг билими кучли эканига имоним комил бўлгани сабабли гап нимада эканини дарровдан уқдим. ТошДУнинг назарий физика кафедрасида ўша мен ишга олмаган одамнинг укаси ўқитувчилик қиларди, демак қизимни имтиҳондан ўтказмасликни лектордан ўша илтимос қилгани аниқ эди. Мен қизимга:

―Ўша фан бўйича имтиҳонни комиссияга топширишингни назрий физика кафедраси мудири билан гаплашайми,―дегандим, қизим:

―Яхши бўларди комиссияга топширсам,―дея менга жавоб берди. Мен ўша назарий физика кафедраси мудири билан ТошДУдаги илмий даража берадиган маҳсус илмий кенгаш аъзоси бўлганим сабаб яхши таниш эдик. Ундан шу қизимни имтиҳонини қўйиб беринг илтимос дея сўрашим ҳам мумкун эди, лекин мен ундай йўлни танламадим, чунки қизим ҳақ эди ҳамда адолат ғолиб бўлишига ишонардим.

Ўша заҳоти назарий физика кафедраси мудирининг уйига қўнғироқ қилдимда:

―Қизим фалон предметни лектордан яхшироқ биламан, лекин у имтиҳондан ўтказмаётир, бу ёқда қизим диплом ишини бажариши учун бор йўғи бир ойгина муҳлат қолибди, ўша фанни топширмагани учун сизлар қизимни диплом иши бажаришига руҳсат бермаётган экансизлар. Қизим ўша предмет бўйича имтиҳонни ўзингиз бошчилигингиздаги коммиссияга топширмоқчи, ―дедимда, назарий физика кафедраси мудирининг қизимни имтиҳонни коммиссияга топширишига розилигини олдим.

Эртасига ўзим ТошДУ ректори академик Тўхтамурод Жўраевнинг олдига бордимда унга ўзимни таништирдим ҳамда:

―Сиз математиксиз, қизим бир предметдан ўта олмаётир ҳамда ўша предметни лектордан кучли биламан деяётир. Сиздан илтимос қизимга ҳамда ўша лекторга бир ҳил савол масалалар бериб кимнинг билими кучли эканини бир текшириб кўрмайсизми, тарихий иш бўлардида,―дедим. Шунда ректор ойна тамонга юриб бориб:

― Кўрмаётирсизми студентлар тўс тўпалон қилишаётганини, ―деган эди мен унинг сўзига ишониб кабинет ойнаси олдига бориб ҳеч қандай тўс тўполонни кўрмадиму, ректорга менинг таклифим ёқмаганини билдимда унинг олдидан чиқиб кетиб ўша пайтдаги физика факультети декани Комил Муқимовнинг кабинетига кириб бориб ўз таклифимни унга айтган эдим уям комиссия ишида иштирок этишни хохламади.

Орадан икки кун ўтгач қизим менга телефон қилдида:

― Ада бугун комиссияга имтиҳон топширдим. Билет саволларига тайёрланишимга 20 минут вақт беришди. Имтимҳонда олтита домла ўтирди. Имтиҳонни доскага ёзиб икки соат мобайнида топширдим. Жуда кўп саволларни жавобим асносида бериб бордилар. Асосан саволларнинг кўпини кафедра мудири бериб борди. Бешинчи курс материаллари бўйича мени ушлай олишмагач тўртинчи курс материаллари бўйича саволлар ёғдиришди. Тўртинчи курс материаллари бўйичаям мени ушлай олишмагач учинчи курс материаллари бўйича саволларни ёғдира бошлашди Учинчи курс бўйича ўтган материллар бирнеча йил бўлгани сабаб киши ёдидан баъзи холари чиқадида. Ўша учинчи курс материали бўйича берилган бир савол устида бироз ўйланиб қолган эдим кафедра мудири:

―Хўп бўлмаса сизга жавоб, ушбу саволга жавоб топиб эртага келасиз, ―дея менга баҳо қўймай жўнатворишди, ― деди.

Қизим ўша куни уйига борса бир ёшли фарзандининг иситмаси 40 бўлиб ётган экан. Қизим боласи бетоб бўлиб қолгани сабаб эртасига ТошДУга бора олмабди. Кафедра мудири эса қизим имтиҳонни давом эттириш учун бора олмаганини ўзича йўйиб қизимнинг қоғозига уч баҳони қўйиб юборибди.

Ўша уч баҳо адолатли уч баҳо бўлмасада ҳарқалай қизим курсдошларидан бирнеча ойга кечикиб бўлсада диплом иши бажаришига, диплом ишини бажариш учун раҳбар олишига йўл очганди. Кафедранинг барча домлаларида иккита учтадан студентлар диплом иши бажара бошлаётган бўлишсада ушбу кафедранинг доценти Владимир Андреевич Паздзерскийга қизимнингкурсдошларидан барчаси Паздзерскийдан ҳайиққанидан бирортасиям бормаган, орадан бир йилча ўтиб фан докториликни ёқлаган машҳур олимга бориб диплом ишининг темасини олади... Бирнеча кун мобайнида қизимнинг иши юришмайди.. Қизим Паздзерский унга берган машҳур назарий илмий журналда чоп этилган мақоласини отискини синчиклаб ўқиб ҳисоб-китоб қилиб кўрса ушбу мақола учун асос бўлган мақоланинг биринчи бетида келтирилган формулада хато бор эканини сезиб қолади ҳамда бориб Паздзерскийга бу ҳақда айтади ваПаздзерский ушбу хато таянч формулада бор эканини тан олади. (Ушбу ўринда ўз пайтида Собиқ иттифоқдан борган Эйнштейннинг маърузасини тинглаб ўтирган талаба Эйнштейннинг доскада келтирган формуласидаги хатони кўрсатиб Эйнштейнни ўз назариясини қайта кўриб чиқишга мажбур қилганини эслайлик. Бу талаба Лев Давидович Ландау (1908–1968) - совет назарий физиги, илмий мактаб асосчиси, СССР Фанлар академиясининг академиги. 1962 йил физика бўйича Нобел мукофоти совриндори. 20-асрнинг энг буюк физикларидан бири бўлади.)

Шундан сўнг қизим ўша таянч формуладаги хатони тўғрилаб бир хафта ичида дипломини ёзиб тугатадида бир неча ой мобайнида диплом ишини ёзган курсдошлари билан бир кунда диплом ишини муваффақиятли равишда ҳимоя қилади. Шунда қизимни имтиҳондан ўтказмаслик учун курашган домладан бўлак барча домлалар қизимнинг олдига боришиб уни чин кўнгилдан табриклашади...

Ўша кезлари бир тадбирда академик Шавкат Алимов билан ёнма ён ўтириб қолганимизда унга бу бўлиб ўтган воқеаларни айтиб берган эдим, у эртагаёқ қизингиз менга келиб учрашсин, уни аспирантурага оламан деди. Қизим унга аспирантурага кирди, лекин боллари 4 та бўлиб қолди, ўзи кўп касалга чалина бошлади, шундан фан номзодиликиниям ҳимоя қила олмади. (Академик Шавкат Алимов ўз пайтида ТошДУ ректори бўлган, Олий таълим вазири бўлган, МГУда 10 йил мобайнида профессор бўлган машҳур олимларимиздан.)

Ирригрция институти профессори математика кафедраси мудири профессор Элчи Файзибоев қизимни математикадан билимини 10 синфдалигида текшириб кўрган бўлиб бизга бунақа кучли болалар келмайди деганди. Элчиака қизимни ўз кафедрасига ишга чақирди ҳамда шартта катта ўқитувчи лавозимини берди ҳамда қизим лектор бўлиб ўрисзабон потогига кириб дарс бера бошлади. Қизим бир хафта дарс бериб уйимизга келган эди мен унга

―Қандай қизим дарсларинг, ―деб сўраган эдим у:

―Студентлар ичида жудаям тўполончилари кўп, ―дея жавоб берганди мен унга:

―Менам ўрисзабон потогида дарс берганман. Улар ичида тўпалончиари кўп бўлади. Қизим тўпалончи студентларга мел отма, устидан деканга арз қилма, билиминг кучин уларга кўрсат. Тўпалончи Иванов бўлса, Иванов к доске, деб бир масалани ечгин дея унга бериб қўй. Петров тўполон қилса Петровни доскага масала ечишга чиқариб қўй, шунда аудиторияда пашша учса эшитиладиган тинчлик хукмрон бўлади, ― дедим.

Қизим билан бўлиб ўтган ушбу суҳбатдан бир хафта ўтиб қизим яна бизникига кирди. Мен унга:

― Хўш қизим дарсларинг қандай ўтаётир дегандим, у:

―Айтганиздек аудиторияда пашша учса эшитиладиган тинчлик хукмрон бўлаётир, ҳаммаси жим дарсни тингайдиган бўлиб қолишди ― дея мени хурсанд қилди.

Паздзерский, Владимир Андреевич 1993 йилда, қизим унинг раҳбарлигда диплом ишини ёқлаганидан салкам бир йил ўтиб Тошкент давлат университетининг назарий физика бўйича ихтисослаштирилган кенгашида физика-математика фанлари доктори илмий даражасини олиш учун диссертатсиясини муваффақиятли ҳимоя қилади.

У 40 йилдан ортиқ Тошкент давлат университетининг физика факултетида квант механикаси курсидан дарс берганини алоҳида таъкидлаш жоиз. Ўзбекистонда ёш авлод физикларини тарбиялаш борасидаги кўп йиллик ва самарали фаолияти учун Паздзерский, Владимир Андреевич 1997 йилда Ўзбекистон ҳукумати мукофоти – “Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган ёшлар устози” унвони билан тақдирланган.

Мансурхон Тоиров,

Физика-математика фанлари доктори, профессо

Ёзувчилар уюшмаси аъзоси