Ҳозирги кунда дунёда беш мингдан ортиқ дин ва турли йўналишлар ҳамда 195 дан ортиқ давлат мавжуд, уларнинг ярмидан кўпи дунёвий ҳисобланади. Дунёвий характер кўпчилик учун замонавий демократик давлатнинг фаолияти ва ривожланишининг асосий ва ажралмас принципи ҳисобланади. Давлатнинг дунёвийлиги принципининг аҳамиятини тушуниш дарҳол юз бермайди, фақат диннинг дуалистик моҳиятини ва демократик ўзгаришлар йўлида давлат ривожланишининг ҳақиқий истиқболларини чуқур англаш билан кечади. Бу шуни англатадики, бир томондан, дин кучли бирлаштирувчи омил ҳисобланади: одамлар ибодат қилиш учун жамоаларга қўшилишади ёки шунчаки ўзларини ижтимоий ва миллий идентификациялаш мақсадида ўзларини маълум бир дин издошлари деб аташади. Бошқа томондан, динлар парчаланиш функциясига эга, уларнинг ҳар бири ўз таълимотининг ягона тўғри ҳақиқатини баён қилади ва ихтиёрий равишда ёки беихтиёр ўзларини бошқа динлар ва эътиқодларга қарши қўяди. Бу диннинг жиддий ҳалокатли дисфункциясини ўз ичига олади. Илмий дунёқараш билан боғлиқлик ҳақида гапирмаса ҳам бўлади. Шунинг учун “тўғри” дунёвий давлатни шакллантириш муаммоси биринчи қарашда кўринадиганидан анча долзарб ва мураккаб вазифадир.

Дунёвий давлат – бу расмий давлат дини мавжуд бўлмаган ва эътиқодларнинг ҳеч бири мажбурий ёки афзал деб тан олинмаган давлатдир. Дунёвий давлат шароитида дин, унинг канонлари ва догмалари, шунингдек диний бирлашмалар давлат тизимига, шунингдек давлат органлари ва уларнинг мансабдор шахслари фаолиятига, давлат тузилмалари тизимига ва давлат фаолиятининг бошқа соҳаларига таъсир кўрсатишга ҳақли эмас.

Бу шуни англатадики:

а) давлат фуқаронинг динга бўлган муносабатини ва шахсий диний мансублигини аниқлаш жараёнига аралашмайди;

б) давлат ҳокимияти органлари, давлат муассасалари ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг функцияларини диний бирлашмаларга юкламайди;

c) агар қонунчиликка зид бўлмаса диний бирлашмаларнинг канони фаолиятига аралашмайди;

д) давлат ва муниципал таълим муассасаларида таълимнинг дунёвий хусусиятини таъминлайди;

э) давлат ҳокимияти ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг фаолияти оммавий диний удумлар ва маросимлар билан бирга ўтказилиши мумкин эмас;

ф) маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг раҳбарлари, давлат хизматчилари ва ходимлари, шунингдек ҳарбий хизматчилар маълум бир динга муносабатни шакллантириш учун ўзларининг расмий мавқейидан фойдаланишга ҳақли эмаслар.

Олимларнинг таъкидлашича, илмий нашрларда ушбу концепциянинг бой мазмуни ҳали тўлиқ очиб берилмаган. Аммо, бошқача қаралганда, дунёвий давлатни давлат институтлари ва диний бирлашмалар манфаатларининг мустақиллиги ва мувозанатини таъминлайдиган давлат сифатида тушунилади. Бошқача қилиб айтганда, дунёвий давлатда, биринчи навбатда, давлат сиёсати ва ҳаётининг асосий масалаларида диннинг устунлиги йўқлиги ҳақида баҳслашиш мумкин. Шу билан бирга, дунёвий давлат турли хил ижтимоий гуруҳларнинг манфаатларини мувозанатлашнинг кафолати бўлиб қолмоқда ва шунга мос равишда чинакам дунёвий давлат бу гуруҳларнинг манфаатларини ушбу манфаатлар давлатнинг ўзига қарши йўналтирилмаган тақдирда ҳимоя қилади ва конституцияда виждон эркинлиги ҳамда уни амалга ошириш учун тегишли чораларни белгилаб қўяди.

“Дунёвий давлат” тушунчасини талқин қилишда нафақат виждон ва дин эркинлигини кафолатлаш мажбуриятига, балки ҳар қандай динни давлат мақомига кўтариш имкониятига ҳам эътибор қаратиш лозим. Агар биз чет эл тажрибасига мурожаат қилсак, масалан, Греция конституциявий равишда Шарқий православ динини ҳукмрон дин сифатида мустаҳкамлаганини, аммо шу билан бирга (Греция Конституциясининг 13-моддаси) диний онг эркинлиги дахлсизлиги таъминланганлигини кўрамиз; шахсий ва сиёсий ҳуқуқлардан фойдаланиш ҳар кимнинг диний эътиқодига боғлиқ эмас; ҳар қандай маълум дин бепул ва унинг диний маросимларини амалга ошириш қонун ҳимояси остида тўсиқсиз амалга оширилади.

Дания Конституциясида давлат томонидан қўллаб-қувватланадиган расмий черков Эвангел-лутеран черковини тан олади (4-модда), унинг устави қонун билан белгиланади (66-модда). Шу билан бирга, фуқаролар ўзларининг эътиқодлари ва хатти-ҳаракатлари ахлоқ ва жамоат тартибини бузмаслиги шарти билан ўз эътиқодларига мувофиқ ибодат қилиш учун диний бирлашмаларни ташкил этиш ҳуқуқига эга (67-модда). Ҳеч ким ўз эътиқоди ёки келиб чиқиши асосида фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқларнинг тўлиқ амалга оширилишидан бош тортиши мумкин эмас ва ҳеч ким ушбу сабабларга кўра умумий қабул қилинган фуқаролик мажбуриятларига риоя қилишдан бўйин товлай олмайди (70-модда). Қонун чиқарувчи томонидан “умумий мажбурий” эмас, балки “давлат дини” атамасидан фойдаланиш ҳам муҳимдир. Шундай қилиб, давлат дини сиёсий даражада қўллаб-қувватланиши таъкидланган, аммо шу билан бирга давлат ушбу динни фуқаролик жамиятига императив нарса сифатида юкламайди, шу билан бошқа диний бирлашмаларнинг ҳуқуқларини бузмайди ҳамда виждон ва дин эркинлигига таҳдид солмайди.

Дунёвий давлатлар фаолиятининг илмий таърифлари ва реал амалиётини таҳлил қилиб, дунёвий давлатнинг қуйидаги асосий хусусиятларини ажратиб кўрсатиш мумкин:

- диний бирлашмаларнинг давлатдан ажралиб чиқиши, давлат ўз ҳокимият органларининг функцияларини бажаришни диний бирлашмаларга юкламайди;

- барча диний бирлашмаларнинг қонун олдида тенглигини меъёрий мустаҳкамлайди, ҳеч қандай диний бирлашма давлат томонидан имтиёзларга эга бўлмайди;

- умумий мажбурий ёки расмий динни ўрнатишга йўл қўйилмаслиги;

- дин ва диний эътиқодга бўлган муносабатидан қатъий назар, инсон ва фуқаронинг ҳуқуқ ва эркинликлари тенглиги.

Қолган белгилар, у ёки бу тарзда, юқоридаги хусусиятлардан келиб чиқади. Бу давлат ва муниципалитетларда таълимнинг дунёвий хусусиятини сақлаб қолиш, давлат томонидан фуқароларнинг диний ўзлигини ўзи белгилашига аралашмаслиги, диний бирлашмаларга давлат ҳокимияти органларининг функцияларини юклаш тақиқланиши, давлат ва муниципал ходимларнинг ўз хизмат мавқейидан диний бирлашмалар манфаати учун фойдаланишни тақиқлаши, диний сабабларга кўра ишга қабул қилишни рад этиш, фуқароларнинг муқобил фуқаролик хизматини алмаштириш ҳуқуқларининг кафолатлари, диний сабабларга кўра хизмат қилиш, диний бирлашмалар давлат ҳокимияти органларига ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларига сайловларда қатнашмайди, сиёсий партиялар фаолиятида қатнашмайди, бу эса диний бирлашмалар вакиллари фуқаролик ҳуқуқларидан маҳрум бўлишини англатмайди. Улар сайловларда иштирок этишлари ва давлат ҳокимияти ва маҳаллий ҳокимият органларига сайланишлари мумкин, аммо диний бирлашмалардан ёки тегишли черков вакиллари сифатида эмас.

Давлат ҳокимияти ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг фаолияти дунёвий давлатда оммавий диний удумлар ва маросимлар билан бирга бўлиши мумкин эмас, гарчи истиснолар мавжуд бўлса ҳам. Масалан, Америка Қўшма штатларида Президент лавозимига кириш муқаддас китобга қасамёд билан бирга бажаради, АҚШ Конгресси йиғилишларини христиан руҳонийлари очади ва 1904 йилдан 1950 йилларнинг ўрталарига қадар Конгресснинг ҳар бир янги аъзосига Жефферсон Инжили топширилди (бу анъана 1997 йилда либертариан Пресс хусусий ташкилоти томонидан қайта тикланди). Буларнинг барчаси АҚШ дунёвий давлат бўлишига қарамай, Конституциясида мустаҳкамланган.

Тўғри, бизнинг фикримизча, давлат томонидан диний бирлашмаларга молиявий ва моддий ёрдам кўрсатишни тақиқлаш каби хусусият тўлиқ асосланмаган, чунки виждон эркинлигини жамоавий амалга оширишга кўмаклашиш давлатнинг бурчидир. Баъзилар буни “давлатнинг ахлоқий бурчи” деб аташади. Давлатнинг молиявий-моддий ёрдами солиқ имтиёзларини бериш, маданий ёдгорликлар бўлган бинолар ва объектларни тиклаш ёки сақлаш учун бюджетдан маблағ ажратишда ифодаланиши мумкин. Норвегияда нафақат Норвегия давлат черкови, балки “эркин черковлар” деб аталадиган ҳар бир киши жамоат сонига қараб давлатдан молиявий ёрдам олади. АҚШда “Cатҳолиc Чаритиэс” Америка диний хайрия ташкилоти фақат 1999 йилда давлатдан 2,3 миллиард доллар миқдорида молиявий ёрдам олди. Бу эса бюджетининг 2/3 қисмини ташкил этди.

Дунёвий давлатнинг функциялари, яъни давлатнинг дунёвий фаолиятининг асосий йўналишлари қуйидагидек белгиланиши мумкин:

1) Қонунчилик функцияси – диний бирлашмалар, жамият ва давлат фаолиятининг ҳуқуқий маконини шакллантиради, виждон ва дин эркинлигини қонуний кафолатлайди, мамлакатдаги диний бирлашмаларнинг ҳуқуқий мақомини белгилайди ва уларнинг турли даражадаги ва турли соҳалардаги ҳокимият билан муносабатлари тамойилларини мустаҳкамлайди;

2) ҳимоя функцияси – диний бирлашмаларнинг қонуний фаолиятини ва виждон ва дин эркинлиги тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг бажарилишини назорат қилади: ҳар ким дунёвий давлатнинг конституциявий қонунчилигига мувофиқ ҳар қандай динга эркин (якка тартибда ёки бошқалар билан биргаликда) амал қилиш ҳуқуқига эга;

3) тартибга солиш функцияси – давлат-черков муносабатларини тартибга солади, диний бирлашмаларнинг (ташкилотлар ва гуруҳларнинг) ҳуқуқий мақомини белгилайди, диний ташкилотларни рўйхатдан ўтказади, диний сиёсатни амалга ошириш жараёнини, баъзи диний удумлар ва маросимларни, хайрия тадбирларини ва бошқаларни тартибга солади;

4) рағбатлантирувчи функция диний бирлашмаларга молиявий, моддий ва бошқа ёрдам кўрсатишда, уларга солиқ имтиёзлари, шунингдек турли хил субсидиялар беришда диний таълим муассасаларида умумий таълим фанларини ўқитишда ёрдам беришда намоён бўлади;

5) ижтимоий функция – фуқароларнинг ижтимоий турмуш даражасини яхшилаш мақсадида турли даражадаги давлат органлари томонидан диний ташкилотлар билан давлатнинг ўзаро таъсирини таъминлаш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш, чунки ҳар қандай давлатнинг устувор вазифаси халқаро стандартларга жавоб берадиган яшаш шароитларини таъминлашдир. Бундай ҳолда, биз оналик, болалик, алкоголизм ва гиёҳвандликка қарши кураш, бошқа ахлоқсиз ва ноқонуний намойишлар фонидаги ҳамкорликдаги ҳаракатлар ҳақида гапирамиз;

6) тақиқловчи функция – мақсадлари ёки фаолияти диний адоватни қўзғатишга, давлат хавфсизлигини бузишга, урушни тарғиб қилишга, оилани йўқ қилишга мажбурлашга, фуқароларнинг ахлоқи ва соғлигига зарар етказишга қаратилган диний бирлашмаларни ташкил этиш ва уларнинг фаолияти қонун билан тақиқланади. Диний биноларда ибодат ва диний маросимларга қаршилик қилиш тақиқланади. Жазолар номенклатураси жуда кенг – жарима, ахлоқ тузатиш ишлари, ҳибсга олиш, озодликдан маҳрум қилиш;

7) таълим функцияси: жамиятнинг интеллектуал, ҳиссий, психологик ва ахлоқий мустаҳкамланишига ҳисса қўшади. Шу жумладан ёш авлодни, ҳарбий хизматчиларни, озодликдан маҳрум қилиш жойларида бўлган шахсларни, қочқинларни ахлоқий тарбиялаш орқали; оилавий ва никоҳ институтини мустаҳкамлаш; конфессия сирлари институтини ҳимоя қилиш; диний байрамларни дам олиш кунлари деб эълон қилиш; ахлоқий бузуқликка, жамиятнинг алкоголизациясига, гиёҳвандлик, фоҳишабозлик, паразитизм, жиноятчиликнинг тарқалишига қарши туриш.

Дунёвий давлатнинг вазифалари назарий жиҳатдан содда ва уларни амалга оширилиши жуда мушкул. Муваффақият камида бир нечта шартлар мавжуд бўлганда таъминланиши мумкин – давлат-черков муносабатларини тартибга солишнинг аниқ ва қатъий ҳуқуқий базаси, давлат институтларининг диний ташкилотлар билан самарали ҳамкорлиги ва диний ташкилотларнинг фуқароларнинг ижтимоий ва маданий-маърифий ҳаётидаги иштироки (конституциявий ва ҳуқуқий доирада). Шунга кўра, дунёвий давлатнинг асосий вазифалари қуйидагича шакллантирилиши мумкин: халқнинг маданий ва сивилизацион ўзига хослигини ҳимоя қилиш; шахсий ва оилавий муносабатларда, фуқароларни тарбиялашда маънавий-ахлоқий қадриятларнинг обрўсини ошириш; аҳолининг ижтимоий-маданий ва маънавий-ахлоқий даражасини яхшилашга қаратилган диний конфессияларнинг ижодий фаолиятини қўллаб-қувватлаш.

Дунёвий давлат ўз вазифаларини амалга оширишда, одатда катта қийинчиликларга дуч келади, уларнинг асосийларини қуйидагича ифодалаш мумкин: вазифалар амалга оширилиши жуда долзарбдир, шунда уларни давлат сиёсатида амалга ошириш жараёнида на атеизм, на клерикализм томон бурилиш бўлмайди. Хақиқат шундаки, дунёвий давлатни атеистик давлат сифатида қабул қилиш ҳали ҳам мавжуд. Қандайдир тарзда “дунёвий” сўзи “динни рад этиш” деган маънони англатмайди. “Дунёвий” — бу кенгроқ тушунча бўлиб: имонлилар ва иймонсизларни тушунадиган ва ҳар қандай дин фуқаролари, шу жумладан атеистик қарашларга эга бўлганлар учун тенг даражада қулай шароит яратадиган давлат. Дунёвий давлатларда давлат ва черков ўзаро нейтрал бўлиши керак ва бу бетарафлик ижобийдир. Давлат мафкуравий жиҳатдан нейтрал бўлиб, динларнинг ҳеч бирини давлат даражасига кўтармайди ҳам, атеистик ташвиқот ҳам олиб бормайди.

Замонавий дунёвий давлатларнинг хилма-хиллиги, авваламбор, муайян давлатларнинг ҳуқуқий, ижтимоий-сиёсий ва маданий ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари туфайли давлатнинг дунёвий моҳиятини тушуниш ва англашдаги фарқлар билан белгиланади.

Бугунги кунда дунёда мавжуд бўлган дунёвий давлатларнинг турли хил кўринишлари ҳар бир жамият ривожланишининг ўзига хос тарихий, маданий, ижтимоий-сиёсий ва бошқа хусусиятларига сезиларли таъсир кўрсатган ва давом этаётган узоқ ва мураккаб ижтимоий жараёнларнинг натижасидир. Ва сўнгги ўн йилликларда уларнинг ички жараёнларига турли хил таъсир кўрсатиши мумкин бўлган глобал характердаги халқаро жараёнлар қўшилди.

Дунёвий давлатни тавсифлашда диний ташкилотларнинг давлатдан тенг равишда узоқлиги ҳақида гапириш мутлақо тўғри эмас, чунки “тенг масофа” атамаси ажралиш ва қатнашмаслик маъносига эга. Ҳозирги вақтда дунёвий ҳаётнинг тубдан янги моделини – виждон эркинлиги тамойилларига асосланган ижтимоий-маданий ҳамкорликни амалга оширишни талаб қилмоқда, буни давлат раҳбарлари ва мамлакатда намойиш этилаётган анъанавий конфессиялар раҳбарлари ўз нутқларида тобора кўпроқ таъкидламоқдалар. Қонунчилик доирасида шериклик ва ўзаро ҳамкорлик фақат мамнуният билан қабул қилинади, чунки асосий мақсад жамият ҳаётини яхшилаш бўлиб қолмоқда.

Шундай қилиб, баъзи умумлаштирувчи хулосалар чиқариш мумкин.

1. Дунёвий давлат бугунги кунда нафақат қоғозда, балки ҳақиқий ҳаётда ҳам виждон ва дин эркинлиги учун инсон ҳуқуқларига риоя қилинадиган демократик замонавий кўп конфессияли давлатни ривожлантиришнинг мантиқий варианти бўлиб қолмоқда. Шу билан бирга, диний бирлашмалар давлат бошқарувига, мамлакатнинг сиёсий ҳаётига аралашмайди, аммо уларнинг фаолияти қонунга бўйсунади. Дунёвий давлат фуқаролари ҳар қандай конфессиянинг тарафдори бўлиш ёки умуман ҳеч қандай динга амал қилмаслик ҳуқуқига эга. Бундай давлатда таълим тизими дунёвий бўлиб қолмоқда, бу турли фанларни ўқитишга ҳам, талабалар ва ўқитувчиларнинг ташқи кўринишига ҳам тегишли.

2. Дунёвий давлатнинг тўлиқ ишлаши истисносиз унинг барча функцияларини амалга ошириш билан таъминланади, чунки уларнинг барчаси бир-бири билан ўзаро боғлиқдир. Агар Қонунчилик базасида бўшлиқлар мавжуд бўлса, яъни Қонунчилик функцияси “оқсоқланган” бўлса, унда бунинг оқибатлари тартибга солиш, ҳимоя қилиш ва бошқа функцияларга таъсир қилади. Шунинг учун давлат дунёвийлик принципи учун зарур бўлган барча функцияларни тўлиқ амалга ошириш имкониятига эга бўлиши жуда муҳимдир.

3. Глобаллашув ва минтақалаштиришнинг турли жараёнлари билан қамраб олинган замонавий тез ўзгарувчан дунёда дунёвий давлат модага ҳурмат эмас, балки битта умумий мақсадга – ўз фуқаролари учун яхши яшаш шароитларини яратиш, шунингдек, муносиб, юқори (ижтимоий ва ахлоқий) турмуш даражасини сақлаб қолиш учун кўп конфессияли жамиятнинг қулай мавжудлиги ва давлат ва диний бирлашмаларнинг самарали ҳамкорлигининг зарурий шартидир.

Рустам ДЖУМАЕВ, ЖИДУ ҳузуридаги

Дипломатик академияси амалий дипломатия факультети декани

с.ф.д., профессор