Mamlakatimizda fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini kafolatli himoya qilish maqsadida qonunchilik bazasi xalqaro andozalarga uygʻun tarzda takomillashtirib borilmoqda. Bu jarayonda taraqqiy etgan davlatlar tajribasida muvaffaqiyatli tadbiq etilgan institut va tamoyillarni milliy amaliyotga joriy etishga alohida eʼtibor qaratilmoqda.

Shu maʼnoda davlatimiz rahbarining 2018-yil 14-maydagi “Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi qarorida belgilangan vazifalar izchil amalga oshirilmoqda. Xususan, sud jarayonida ishlarning oshkora koʻrilishi, tortishuv tamoyilini toʻliq taʼminlash maqsadida jinoiy-protsessual qonunchilikka 2021-yil fevral oyidan dastlabki eshituv instituti joriy etildi.

Xoʻsh, dastlabki eshituv ins­tituti qanday protsessual jarayon va uning maqsadi nimalardan iborat?

Bu savollarga javoban shu­ni aytish kerakki, dastlabki eshituv jinoiy ish yurituvining sudgacha va sudlov ja­rayo­ni orasidagi chegarani be­l­­­­gi­lay­di. Bu institut sud muhokamasiga tayyorgarlik koʻ­rish bilan birga, fuqarolarning huquq, erkinliklari tiklanishiga, ularning sud va tergov or­ganlari idoralarida behuda vaqt sarf­lashiga barham berishga, protsessual harakatlarni amalga oshirish uchun davlat tomonidan ajratilgan mablagʻlar maqsadsiz yoʻnaltirilishining oldini olishga xizmat qilishi bilan ahamiyatlidir. Bir soʻz bilan aytganda, bu institut protsessual muddatlar sababsiz choʻzilishining oldini olish natijasida qo­nuniy va asosli qaror qabul qilinishiga zamin yaratadigan bosqich hisoblanadi.

Keling, shu oʻrinda statistik maʼlumotlarga eʼtibor qarataylik. Oliy sud tomonidan sudlar tomonidan 2021-yilda dastlabki eshituv institutining qoʻllanilishi bilan bogʻliq sud amaliyotini umumlashtirish natijalariga koʻra 2021-yilda jami 61 263 nafar shaxsga nisbatan 47 657 ta jinoyat ishi koʻrib chiqilgan boʻlib, ushbu ishlarning 163 nafar shaxsga nisbatan 92 tasi yuzasidan dastlabki eshituv oʻtkazilgan.

Dastlabki eshituvlarning 38 tasi (41,3 %) jinoyat ishini ayblov xulosasi (dalolatnomasi) yoki tibbiy yoʻsindagi majburlov chorasini qoʻllash toʻgʻrisidagi qarorni tasdiqlagan prokurorga yuborish; 25 tasi (27,2 %) jinoyat ishlarini birlashtirish; 20 tasi (21,7 %) nomaqbul dalillarni ishdan chiqarib tashlash; 9 tasi (9,8 %) jinoyat ishi boʻyicha ish yuritishni tugatish yuzasidan kiritilgan iltimosnomalar asosida oʻtkazilgan.

Oʻtkazilgan dastlabki eshituvlar natijasida jinoyat ishlarining 39 tasi (42,4 %) tegishli prokurorga yuborilgan, 24 tasi (26,1 %) birlashtirilgan, 6 tasi (6,5 %) tugatilgan boʻlsa, nomaqbul dalillarni ishdan chiqarib tashlash toʻgʻrisidagi iltimosnomalarning 1 tasi (1,1 %) qanoatlantirilgan, 19 tasi (20,7 %) rad etilgan hamda jinoyat ishi boʻyicha ish yuritishni tugatish haqidagi iltimosnomalarning 3 tasi rad etilgan.

Dastlabki eshituv ins­ti­tu­tining maqsadi — sud majlisida yoʻl qoʻyilishi mumkin boʻl­gan protsessual qonun buzilishlarining oldini olibgina qolmay, jinoyat ishini ochiq sud majlisida mukammal koʻrish uchun tayyorlashdan iboratdir. Shuning barobarida ushbu ins­titut surishtiruv va tergov or­ganlari faoliyati ustidan sud nazoratini amalga oshiradi. Ush­bu jarayonda ish yuzasidan dalillar majmuasi yetarliligi va maqbulligi oʻrganiladi.

Qonunchilikka kiritilgan oʻz­gartirishga muvofiq sudya endilikda jinoyat ishini sudda koʻ­rish uchun tayinlash toʻgʻrisidagi xulosaga kelishi talab etiladi. Shu bilan birga, u mazkur ish yuzasidan dastlabki eshituvni oʻtkazish uchun asoslar bor-yoʻqligi haqidagi masalani ham hal kilishi zarur.

Dastlabki eshituv taraflarning iltimosiga koʻra yoki sudning oʻz tashabbusi bilan oʻtkaziladi. Sudya to­monidan jinoyat ishi boʻyicha dastlabki eshituvni ta­yinlash toʻgʻrisidagi ajrim chiqarilgan payt­dan eʼtiboran besh sutkadan kechiktirmasdan boshlanishi kerak. Uning davomiyligi boshlangan kundan eʼtiboran oʻn sutkadan oshmasligi lozim. Dastlabki eshituv sudya tomonidan yopiq sud majlisida, yakka tartibda oʻtkaziladi. Sud majlisida ayb­lanuvchi, uning himoya­chisi va davlat ayblovchisi ishtirok etishi shart.

Jahon amaliyotida keng qoʻl­lanillayotgan dastlabki eshituvning samarali va ijobiy jihatlaridan biri aynan ushbu jarayonda mavjud boʻlgan nomaqbul dalillarning chiqarilishi va kelgusida ulardan ayblov uchun asos sifatida foydalanmaslik sanaladi Dalillar qonunga xilof usullar bilan yoki jinoyat protsessi ishtirokchilarini qo­nun bilan kafolatlangan hu­quqlaridan mahrum qilgan yoki ularning hu­quq­larini cheklagan va qonun normalarini buzgan holda olingani isbotlansa, ushbu dalil oʻzi­ning yuridik kuchini yoʻqotadi. Bunday dalil hukm yoki bosh­qa sud qaroriga asos boʻlishi mumkin emas.

Qonunchilikka muvofiq ayblanuvchi, himoyachi va davlat ayb­lovchisi jinoyat ishi materiallaridagi har qanday dalilni, agar ular nomaqbul dalillar deb hisoblansa, chiqarib tashlash toʻgʻrisida iltimosnoma berishga haqlidir. Ushbu ho­lat dastlabki eshituvda ishtirok etuvchi ayblanuvchi va uning himoya­chisiga katta protsessual imkoniyat yaratadi.

Eʼtiborlisi shundaki, dastlabki eshituv hi­moya tarafiga oʻzining ishtirokida ji­noyat­ ishini asosiy sud majlisida koʻ­rishga monelik qi­luvchi holatlarni aniqlashga hamda ayblash uchun yetarli dalillar boʻl­magan taqdirda shaxslar javobgarlikka tortilishining oldini olishga yordam beradi. Bu esa, sudda tom maʼnoda oshkoralik va taraflar tortishuvini yuzaga keltiradi.

Aynan dastlabki eshituv taraflar tortishuvini jonlantirib, ayblov organi jinoyat ishini sudda koʻrish uchun jiddiy tayyorlanishini taʼminlaydi. Bu, oʻz navbatida, “ishdagi kamchiliklarni sud oʻzi toʻgʻ­­rilab oladi” qabilidagi es­kicha qo­liplardan voz kechilishiga olib keladi.

Dastlabki eshituv amaliyotidan samarali foydalanib kelayotgan aksariyat mamlakatlarda sudyaning dastlabki eshituv bo­rasida qa­bul qilgan qarori ustidan shikoyat keltirish huqu­qi mavjud emas.

Shu maʼnoda, milliy qo­nunchiligimizda dastlabki eshituv instituti amaliyotga joriy etilishi bilan birga, fuqarolarning shikoyat keltirish bilan bogʻliq uzviy huquqlari ham taʼminlangani eʼtiborga molikdir.

Zero, endilikda dastlabki eshituv natijasida qabul qi­lingan ajrimdan norozi boʻl­gan taraflar ajrim ustidan yetmish ikki soat ichida apellyatsiya tartibida shi­koyat­ qilishi mumkin.