Бироқ, амалдаги 4 йиллик бакалавр тизими айрим ҳолларда ўқув жараёнининг чўзилиб кетишига, амалий кўникмаларнинг етарли шаклланмаслигига ва давлат ҳамда оила бюджетига қўшимча юк бўлишига сабаб бўляпти.
Муаммо таҳлили
Баъзи йўналишларда фанларнинг 4 йил давомида ўқитилиши, амалиётнинг эса нисбатан камроқ ташкил этилиши назарий билимларга ортиқча урғу берилишига олиб келади. Бу битирувчиларни ишга кириш вақтида ишлаб чиқариш ёки замонавий хизмат кўрсатиш соҳаларининг талабларига тўлиқ мос келмайдиган қилиб қўйиши мумкин. Талабалар ва уларнинг оилалари, шунингдек давлат бюджети учун ҳам, тўрт йил давомида таълим олиш қўшимча сарф, вақт ва ресурсларни талаб қилади. Агар ўқиш муддати қисқартирилса, умумий ресурслардан самаралироқ фойдаланиш имконияти ошади. Халқаро тажриба шуни кўрсатадики, кўплаб Европа давлатларида бакалавр босқичи одатда 3 йиллик (180 кредит ёки шунга яқин) шаклда ташкил этилган, магистратура эса 1-2 йил давом этади. Масалан, Бологна Проесс доирасида белгиланган тизимга кўра, биринчи цикл (Бачелор) одатда 180-240 ЭТС кредит ҳажмида ва «меҳнат бозорига тайёр» даражада бўлиши кераклиги қайд этилган. Масалан, Испаниянинг Каталония минтақасида 180 кредит (тахминан 3 йил) билан бакалавр курслари жорий қилинаётганлиги ҳақида маълумот мавжуд. Шу билан бирга, бу тизимнинг универсал бир шакли дейилмайди — турли мамлакатларда 3+2 ёки 4+1 моделлари ҳам қўлланиб келинади. Яъни, «3 йиллик бакалавр + 1 йиллик магистратура» модели халқаро амалиётда кенг тарқалган стандарт эмас, лекин «3 йил бакалавр + 1-2 йил магистратура» шакллари билан боғлиқ тажрибалар мавжуд. Шу нуқтаи назардан, Ўзбекистонда таклиф қилинаётган модель (3+1) халқаро тизимга тушадиган «3 йил + магистратура» тамойилига мувофиқ бўлиши мумкин, лекин ҳар бир йўналишда ўқиш давомийлиги, кредит ҳажми ва компетенциялар аниқ белгиланиши зарур.
Таклиф этилаётган моделнинг моҳияти
Таклиф этилаётган модель қуйидаги принциплар асосида кўзда тутилади:
Бакалавр босқичи (3 йил): Назарий ва амалий билимларнинг мувозанатли шаклда берилиши, ўқув режаларининг қайта кўриб чиқилиши, амалиётга кўпроқ эътибор қаратилиши (масалан, ўқиш жараёнининг камида 30-40 % амалиётга ажратилиши).
Магистратура босқичи (1 йил): Талабанинг танлаган йўналишидаги ихтисослик тадқиқот ёки профессионал амалий кўникмаларни чуқурлаштиришга йўналтирилади. Ушбу модель ёшларнинг меҳнат бозорига тезроқ киришига имкон беради, таълим ва ресурслар сарфи самарали бўлади, ҳамда таълим жараёни амалий кўникмаларга кўпроқ йўналтирилади.
Таклиф этилаётган тизимни жорий этиш босқичлари
Таҳлил ва илмий асослаш: Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги ҳузурида махсус ишчи гуруҳ ташкил этилади. Амалдаги 4 йиллик бакалавр дастурлари таҳлил қилинади — фан юкламалари, соат ҳажми, мазмуни, меҳнат бозори талабига мослиги аниқланади. Халқаро тажрибалар ўрганилади ва Ўзбекистон шароитига мос «3 йиллик бакалавр + 1 йиллик магистратура» модели ишлаб чиқилади. Дастлабки босқичда, иқтисодиёт, менежмент, журналистика, филология, ахборот технологиялари ва ижтимоий фанлар каби йўналишлар 3 йиллик бакалавр учун мос деб белгиланади.
Меъёрий-ҳуқуқий базани шакллантириш: «Таълим тўғрисида»ги қонунга тегишли ўзгартиришлар киритилади. Давлат ўқув стандартлари (ДТС) янгиланади — фанларнинг минимал соат ҳажми, компетенциялар рўйхати қайта белгиланади. 3 йиллик бакалавр битирувчилари учун дипломнинг халқаро тан олиниши ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамланади.
Пилот лойиҳа босқичи: 10-12 та олий таълим муассасаси танланади ва унда 3 йиллик бакалавр дастурлари тажриба асосида жорий этилади. Ҳар бир ОТМда ўқув режалари, кредит-модуль тизими ва баҳолаш мезонлари мослаштирилади. Ўқув жараёнида амалиёт улуши камида 40 % бўлиши белгиланиши режалаштириляпти — бу меҳнат бозорига тезкор тайёргарликни таъминлашга хизмат қилади. Ишлаб чиқариш корхоналари, таҳририятлар, ИТ компаниялар, молия ташкилотлари билан ҳамкорлик меморандумлари имзоланади.
Кадрлар ва инфратузилма тайёрлаш: Ўқитувчилар учун малака ошириш ва қайта тайёрлаш курслари ташкил этилади. ОТМларда Касбий амалиёт ва компетенциялар марказлари очилади. Бу эса таълим билан ишлаб чиқариш ўртасидаги алоқани кучайтиради. Замонавий рақамли платформалар — масофавий таълим, тест ва модуль баҳолаш тизимлари жорий этилади.
Мониторинг, баҳолаш ва кенгайтириш: Олий таълим вазирлиги ҳузурида мониторинг ва таҳлил комиссияси фаолият юритади. Ҳар йили битирувчиларнинг ишга жойлашиш даражаси, иш берувчилар фикри ва ўқув жараёнининг натижалари асосида тизим баҳоланади. Тажрибада самарали эканлиги аниқланган йўналишлар бўйича 3 йиллик бакалавр тизими босқичма-босқич барча ОТМларга кенгайтирилади.
Молиявий ва иқтисодий асослар: Ўқиш муддати қисқартирилганлиги сабабли таълим харажатлари маълум даражада камаяди. Шу маблағлар таълим сифатини ошириш, лабораториялар шакллантириш, инновацион ускуналар харид қилишга йўналтирилади. Хусусий сектор билан ҳамкорликда дуаль таълим ва стажировка дастурлари молиялаштирилади. Ресурслардан самарали фойдаланиш орқали иқтисодий самарадорлик оширилади.
Афзалликлари: Талабалар учун меҳнат бозорига кириш вақти қисқаради, бу ёшларнинг иқтисодий фаоллигини оширади. Таълим ресурслари — вақт, инфратузилма, маблағ — самаралироқ ишлатилиши мумкин. Ўқиш жараёни амалиётга ва ишга тайёргарликка кўпроқ йўналтирилади, назарий билимлар эса мақсадли ва ихчам тарзда берилади. Бу ўзгаришлар натижасида таълим тизимининг халқаро нуфузи ошади, талабаларнинг академик мобиллиги ва дипломларнинг халқаро даражада тан олиниши имкониятлари кенгаяди. Айниқса, Европа университетларидаги 3 йиллик бакалавриат ва магистратура тизимига мослашиш нуқтаи назаридан бу муҳим аҳамиятга эга.
Хавфлари ва эътибор берилиши лозим бўлган жиҳатлар: 3 йиллик бакалавр босқичи барча йўналишлар — айниқса чуқур илмий тайёргарлик ёки лаборатория-йўналишлари (масалан, кимё, физика, тиббиёт, муҳандислик) учун етарли бўлмаслиги мумкин.
Бу ҳолатда 4 йиллик ёки 5 йиллик таълим тизимини сақлаб қолиш мақсадга мувофиқ. Халқаро тажрибада ҳам айрим мамлакатлар 4+1 ёки 3+2 моделларини қўллаб келади. Агар янги тизим шошилинч ёки етарли тайёргарликсиз жорий этилса, айрим олий таълим муассасаларида ўқув режалари, кредит-модуль тизими, ўқитувчилар малакаси ва инфратузилма тўлиқ тайёр бўлмаслиги мумкин. Бу эса таълим сифатининг пасайишига олиб келиши эҳтимолдан холи эмас.
Янги тизим меҳнат бозори талаблари олдиндан аниқ белгиланмаган ёки таълим жараёни амалиёт билан етарлича уйғунлаштирилмаган ҳолларда самарасиз бўлиши мумкин.
Талаба мобилитети, халқаро тан олиниши, диплом эквивалентлиги каби масалалар — ҳуқуқий ва ташкилий жиҳатдан аниқ кўриб чиқилиши зарур.
Хулоса:
Ўзбекистонда «3 йиллик бакалавр + 1 йиллик магистратура» модели билан ишлаш таклифи — олий таълимни қисқартириш, амалий кўникмаларга йўналтириш, ресурслардан самаралироқ фойдаланиш ва халқаро тизимларга мослашиш нуқтаи назаридан маъқул ечим бўлиши мумкин.
Бироқ, бу моделни муаллифлар таклиф қилаётганича автоматик равишда барча йўналишларда жорий этиш тўғри эмас — ҳар бир йўналишнинг хусусияти, меҳнат бозоридаги талабгорлиги, илмий-амалий базаси, ОТМнинг инфратузилмаси ёдда тутилиши лозим.
Тизимни жорий этишда устувор бўлган жиҳатлар: ритмик таҳлил ва синов, ҳуқуқий тайёргарлик, танланган ОТМларда пилот босқичини тўлиқ амалга ошириш, инфратузилма ва кадрларни тайёрлаш ҳамда мониторинг тизимини ташкил этиш. Шундай қилинган тақдирда, таълим жараёни нафақат қисқароқ, балки сифатли, замонавий ва амалий тайёргарликни таъминловчи тизимга айланиши мумкин.
Мухсиддин Низомиддинов,
Ўзбекистон Халқ демократик партияси
Марказий Кенгаши бўлим бошлиғи,
Халқ депутатлари Тошкент вилояти депутати.
