Оның өлмес дөретиўшилиги тек ғана баҳалы тарийхый мийрас емес, ал заманагөй раўажланыўымыздың жол баслаўшы жулдызы, миллий раўажланыў жолындағы әҳмийетли сүйениш ҳәм Үшинши Ренессанс тийкарын қурыўда илҳам дәреги, десек, асыра айтқан болмаймыз.
Абдулла Авлоний Ташкентте туўылып, тынымсыз оқыў ҳәм излениўлер арқалы билим шыңларын ийелеген, өз дәўириниң алдынғы пикирли зыялысы, талантлы жазыўшы ҳәм жаңалыққа умтылыўшаң педагог болған. Ол 1904-жылы жаңа усылдағы мектеп ашып, жас әўладқа дәстүрий билимлер менен бир қатарда математика, география, тәбияттаныў сыяқлы дүньялық пәнлерден, турмыс ушын зәрүр билимлерден сабақ бериўди жолға қойды. Бул сол дәўир ушын мәртлик ҳәм революциялық қәдем болып, тек миллет перзентлериниң дүньяға көзқарасын кеңейтиў емес, ал олардың ой-пикирин оятыў, аналитикалық ҳәм сын көзқарастан пикирлеў қәбилетин раўажландырыў, заманагөй билимлер менен қуралландырып, жәҳән раўажланыўынан заўықланыўға, ең ақырында, колониаллық кисенлерден азат болыў ушын тийкар жаратыўға қаратылған еди. Авлонийдиң "Биринши муғаллим", "Екинши муғаллим" сыяқлы сабақлықлары, әсиресе, "Түркий Гүлистан ямаса әдеп-икрамлылық" китабы бүгин де өз әҳмиетин ҳәм тәрбиялық қунын зәрре жоғалтпаған. "Түркий Гүлистан ямаса әдеп-икрамлылық" жасларды руўхый жетикликке жетеклеўши, оларда жақсылық, ҳадаллық, әдиллик, мийрим-шәпәәт, сабыр-қанаат, ўатансүйиўшилик сыяқлы гөззал минез-қулықты қәлиплестириўши бийбаҳа қолланба болып есапланады. Онда Авлоний тәрбияны инсан ҳәм миллет өмириндеги ең әҳмийетли, шешиўши мәселе сыпатында белгилеп, "Тәрбия бизлер ушын я өмир - я өлим, я қутқарыў - я апатшылық, я бахыт - я қәўип мәселеси болып табылады!" деген мүрәжаты менен миллетти, ҳәр бир ата-ана ҳәм муғаллимди сергеклик ҳәм ағартыўшылыққа, бәринен бурын, перзент тәрбиясына айрықша итибар қаратыўға шақырған еди. Шығармадағы "Жақсы минез-қулықлар" ҳәм "Жаман минез-қулықлар" бөлимлеринде инсаныйлық пазыйлетлер ҳәм иллетлер тек ғана санап өтилмеген, ал олардың мәниси, келип шығыў себеплери ҳәм турмыслық ақыбетлери әпиўайы, терең талланып, халықлық мысаллар, ҳикметли сөзлер ҳәм ҳәтте қосық үзиндилери арқалы сәўлелендирип берилген. Мысал ушын, алымның илим ҳаққындағы пикирлери ямаса сабыр ҳәм ашыў сыяқлы түсиниклерге берген сыпатламасы бүгин де ҳәр бир инсан ушын әҳмийетли турмыслық сабақ болып есапланады.
Авлоний бәрқулла шығармаларында ҳәм әмелий жумысында ўатанды сүйиўшилик, миллий өзликти аңлаў ҳәм ағартыўшылық мәселелерине айрықша итибар қаратқан. Оның сол дәўирдиң қыйыншылықларына, патша ҳәкимшилигиниң қатаң қадағалаўы ҳәм жергиликли фундаменталь күшлердиң қарсылықларына қарамастан, "Шуҳрат" газетасын шығарып, халықты илим-ағартыўшылыққа, миллий ояныўға шақырғаны, миллий баспасөз ҳәм театр көркем өнериниң раўажланыўына үлкен үлес қосқаны, ҳәр қыйлы тосқынлық ҳәм қыйыншылықларға дус келгенде де ийгиликли мақсетинен қайтпағаны бүгинги жаслар, зыялылар ушын ҳақыйқый үлги болып есапланады.
Уллы жазыўшы Шыңғыс Айтматов "манқуртлық" деп тәрийплеген жағдайдан, яғный миллий өзликти жоғалтыў, тарийхый ядтан үзилиў, еркин пикирлеў қәбилетинен айырылыў қәўпинен Авлоний сол дәўирлерде-ақ адамларды қатаң ескерткен еди. Ол өзлигин умытқан, мәнаўиятынан, тарийхынан жатласқан, өз тәғдирине бийпәрўа қарайтуғын миллеттиң келешеги болмайтуғынын, бундай жағдай тек ғана кризиске, қуллыққа ҳәм қорлыққа алып келетуғынын терең аңлаған. Буған қарсы билими, қәлеми ҳәм пүткил искерлиги менен гүрескен.
Бүгин мәмлекетимизде миллий өзликти тиклеў, бай тарийхый мийрасымызды қәстерлеп сақлаў ҳәм кеңнен үгит-нәсиятлаў, миллий қәдириятларды, ана тилимизди улығлаў мәмлекетлик сиясаттың ең тийкарғы бағдарларынан бирине айланғаны, бул бағдарда кең көлемли әмелий жумыслар исленип атырғаны Авлонийдиң әрманлары орынланып атырғанының турмыстағы айқын көриниси болып есапланады.
Жаңа Өзбекстандағы кең көлемли ҳәм избе-из реформалар тийкарында да миллий ой-пикирди жоқарылатыў, халықтың, әсиресе, жаслардың руўхый дүньясын байытыў, оларды ўатансүйиўшилик, миллий мақтаныш, нызамға ҳүрмет ҳәм жоқары әдеп-икрамлылық пазыйлетлер руўхында тәрбиялаў сыяқлы ийгиликли мақсетлер жәмленген. Мәмлекетимиздиң Орайлық Азияда ҳәм дүнья жәмийетшилигинде өзиниң мүнәсип орнын таўып, абырайының артып барыўы, жәмийетте ашық-айдынлық, плюрализм, еркин пикир ҳәм сөз еркинлиги орталығының, нызам үстинлигиниң қарар табыўы миллий ой-пикир, халықтың сиясий санасы, ҳуқықый мәденияты ҳәм социаллық белсендилигиниң қайта тиклениўи менен үзликсиз байланыслы. Билимлендириўди раўажландырыў, илимди қоллап-қуўатлаў, мәдений мийрас объектлерин тиклеў, әдебият ҳәм көркем өнерге кеңнен жол ашыў сыяқлы басламалар Авлоний сыяқлы жадид бабаларымыз әрман еткен ағартыўшылық жәмийет қурыў жолындағы әҳмийетли қәдемлер болып есапланады.
Авлонийдиң "Инсан ақыл-ойының қуўаты ҳәм кеңлиги, бәринен бурын, муғаллим тәрбиясына байланыслы" деген терең мәнили сөзлери бүгин тәлим-тәрбия системасы хызметкерлери, ата-аналар ҳәм кең жәмийетшилик, соның ишинде, мәҳәлле институты ҳәм пуқаралық жәмийети шөлкемлери алдына үлкен ўазыйпалар қоймақта. Себеби, жас әўладтың ҳәр тәреплеме жетик, билимли ҳәм жоқары мәнаўиятлы болып камалға келиўи ушын тек ғана муғаллимлер емес, ал пүткил жәмийет бирдей жуўапкер. Шаңарақтағы саламат орталық, ата-ананың жеке үлгиси, мәҳәллениң тәрбиялық тәсири, мәмлекетлик емес шөлкемлердиң белсене қатнасыўы - булардың ҳәммеси Авлоний әрман еткен жетик инсанды камалға келтириўде әҳмийетли орын ийелейди.
Қураллы Күшлер системасында да миллий өзликти аңлаў, ўатансүйиўшилик сезимин жоқарылатыў, әскерий хызметкерлердиң интеллектуаллық потенциалын, сиясий-ҳуқықый билимин арттырыў, оларды тарийхымыз ҳәм уллы ата-бабаларымыздың мийрасы, атап айтқанда, әскерий көркем өнердиң раўажланыўына үлкен үлес қосқан Әмир Темур шахсы ҳәм "Түзиклер" шығармасы менен терең таныстырыўға айрықша итибар қаратылып атырғаны да Авлоний идеяларының өмиршең тәсиринен, тәрбия бағдарындағы комплексли көзқарасларының бүгин де әҳмийетли екенинен дәрек береди.
Саҳыпқыран Әмир Темурдың ҳикметлери Қураллы Күшлерди модернизациялаў, улыўма, жәмийеттиң барлық тараўында раўажланыўға ерисиў, бәсекиге шыдамлы кадрлар таярлаўда да әҳмийетли қолланба болып хызмет етпекте.
Абдулла Авлонийдиң бай руўхый мийрасы, тәлим-тәрбия, әдеп-икрамлылық, миллий өзликти аңлаў ҳәм жәмийеттиң раўажланыўы ҳаққындағы терең пикирлери әсирлер даўамында әҳмийетин жоғалтпай, бүгин де биз ушын әҳмийетли идеялық бағдарлама болып қалмақта. Президентимиздиң әҳмийетли турмыслық басламалары, жәмийетте руўхый-ағартыўшылық жумысларды жаңа басқышқа алып шығыў бағдарындағы ҳәрекетлери Авлонийдиң жақсы көзқараслары менен оғада үнлес болып, жаңа Өзбекстанның руўхый раўажланыўы, Үшинши Ренессанс тийкарын жаратыўда беккем тийкар жаратпақта.
Авлоний сабақларын терең үйрениў, аңлаў ҳәм турмысқа, ҳәр бир тараўға, ҳәр бир инсанның күнделикли жумысына избе-из енгизиў - бәршемиздиң, әсиресе, келешегимиз ийелери болған жас әўладтың, сондай-ақ, мәмлекетлик сиясатты жүргизиўши басшылардың мақтанышлы миннети болып есапланады. Миллий ой-пикир, жоқары мәнаўият, заманагөй билим ҳәм пидайылық миллетти уллы ҳәм айдын келешекке, дүньяның ең раўажланған мәмлекетлери қатарына исеним менен жетеклейди.
Бобур ШОЁҚУБОВ,
Қураллы Күшлер академиясы баслығы,
Сиясий пәнлер бойынша философия докторы,
полковник
